Photo credits to: Amos Chapple, გალი – კოლეჯის შენობა
1993 წლის 27 სექტემბერს აფხაზეთის მინისტრთა საბჭოს (და თავდაცვის საბჭოს) თავმჯდომარე ჟიული შარტავა უშუალოდ ხელმძღვანელობდა მთავრობის სახლის დაცვის ოპერაციას, რომლის დროსაც აფხაზურმა სეპარატისტულმა დაჯგუფებამ თანამებრძოლებთან ერთად ტყვედ აიყვანა და დახვრიტა. 27 სექტემბერი სოხუმის დაცემის დღეა… და ამ ყველაფრიდან უკვე 27 წელი გავიდა.
ნათელია, თუ რამდენად რთულია ამ კონტექსტში აფხაზებთან დიალოგზე საუბარი. მითუმეტეს, რომ აფხაზურ-ქართული კონფლიქტის მიმდინარეობისას ქართველებთან ერთად აფხაზებიც იღუპებოდნენ. მიუხედავად ამისა და მიუხედავად რუსეთის აქტიური ჩართულობისა კონფლიქტში, დიალოგის წარმართვა უშუალოდ აფხაზებთან აუცილებელია კონფლიქტის წინაპირობების აღმოფხვრის საწყისი ფაზისათვის. დიალოგი აუცილებელია, უპირველესად, აფხაზებთან (განსხვავებით ოსებისაგან, აფხაზებში ნაციონალიზმი გაცილებით ძლიერია) აფხაზეთის, როგორც რეგიონის სტატუსთან დაკავშირებით. ეს უნდა იყოს გაფართოებული ავტონომია საქართველოს შემადგენლობაში ასიმეტრიული რეგიონალიზმის ან ასიმეტრიული ფედერალიზმის ფარგლებში. მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთის სეპარატისტული რეჟიმის მხრიდან დაწყებულია სეცესიის ცალმხრივი, არალეგიტიმური პროცესი. საქართველოს მხრიდან შეთავაზებად მოდელზე მსჯელობა უნდა მიმდინარეობდეს.
აფხაზეთის რეგიონი საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისად ფლობს ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსს. კონსტიტუციის მე-7 მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, „საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა გადაისინჯება საქართველოს კონსტიტუციური კანონით, უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე, ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ.“ ჯერჯერობით, არ არსებობს კონსტიტუციური კანონი აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ და გადაუსინჯავია ტერიტორიული მოწყობა დამოუკიდებლობის აღდგენიდან 1991 წელს. ამ თვალსაზრისით, ამ ეტაპზე, აუცილებელია წარიმართოს მსჯელობა, თუ ტერიტორიული მოწყობის რომელი ფორმა არის მისაღები საქართველოსათვის, კონფლიქტური რეგიონების სტატუსის გათვალისწინებით. საქართველო, აქტუალურ დროში, არის უნიტარული სახელმწიფო რეგიონული ავტონომიებით.
ამ კონტექტში, საინტერესოა ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება და ამ უფლების განხორციელების წინაპირობები. გაფართოებული ავტონომიის ცნება აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონებისათვის ამ უფლების რეალიზაციის შედეგად უნდა აღიქმებოდეს.
ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება, თანამედროვე გაგებით, განვითარდა მე-20 საუკუნეში. 1900-იანი წლების დასაწყისში საერთაშორისო მხარდაჭერა მოიპოვა ყველა ხალხის უფლებამ პოლიტიკურ თვითგამორკვევაზე, რასაც მოჰყვა წარმატებული სეცესიონისტური მოძრაობები პირველი და მეორე მსოფლიო ომის დროს და დეკოლონიზაციის ეტაპი 1960-იან წლებში.
ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება, როგორც პოლიტიკური პრინციპი, განვითარების საწყის ეტაპებზე მოიცავდა ნაციონალიზმის დოქტრინას, თავის მხრივ რომელმაც განხორციელება ჰპოვა ფრანგული და ამერიკული რევოლუციებით. პირველი მსოფლიო ომის ფარგლებში მოკავშირეები პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლებას მოიაზრებდნენ მშვიდობის მიზნის ფარგლებში. საკუთარი 14-პუნქტიანი პროგრამის შემადგენლობაში აშშ-ის პრეზიდენტმა ვუდრო უილსონმა ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება მსოფლიო ომის შემდგომი ეპოქისათვის მნიშვნელოვან მიზნად მიიჩნია. შედეგი იყო ავსტრია-უნგრეთისა და ოტომანთა იმპერიების დაშლა, ბალტიის ქვეყნების ფორმირება. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის (გაერო) წინამორბედი ერთა ლიგაც აღიარებდა ამ პრინციპს, მაგრამ გაერო არის ის სუბიექტი, რომელმაც ის შედარებით სრულფასოვნად განსაზღვრა.
ხალხთა თვითგამორკვევის უფლება ხაზს უსვამს სამართლებრივ უფლებას ხალხისას გადაწყვიტოს საკუთარი პოლიტიკური ბედი საერთაშორისოსამართლებრივი წესრიგის გათვალისწინებით. ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება საერთაშორისო სამართლის მნიშვნელოვანი პრინციპია, რომელიც ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართლიდან გამომდინარეობს, მაგრამ აღიარებულია, ასევე, სამართლის არსებით პრინციპად და განისაზღვრება საერთაშორისო ხელშეკრულებების დონეზე. მაგ. პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლებას აღიარებს გაეროს წესდება და 1966 წლის პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ.
ამ უფლების თანამედროვე აღქმა მოიცავს „ინტერნალურ“ (ე.წ. შიდა) და „ექსტერნალურ“ (ე.წ. გარე) განზომილებას. პოლიტიკური თვითგამორკვევის „ინტერნალური“ კონტექსტი აქცენტირებს სოციალურ და პოლიტიკურ უფლებებზე არსებული სახელმწიფოს ფარგლებში (ე.წ. გაფართოებული ავტონომიის მინიჭების საკითხი განხილვადია მხოლოდ ამ კონტექსტში), მაშინ როდესაც „ექსტერნალური“ კონტექსტი მოიაზრებს ხალხთა მისწრაფებას სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობისაკენ.
შესაბამისად, გაეროს წესდებაც აღიარებს ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლების ორ ნაირსახეობას. პირველი: ხალხს აქვს პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება, რაც მოიცავს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ კონტექსტში პოლიტიკური სისტემის თავისუფალი არჩევანის უფლებას. მეორე: პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება დეფინირებულია, როგორც ხალხთა უფლება კონსტიტუირდეს არსებული სახელმწიფოს ფარგლებში ან თავისუფალი არჩევანის საფუძველზე რეალიზირდეს რაიმე სხვა ფორმით, თავის მხრივ რომელიც სტატუსობრივად ასოცირდება არსებულ სახელმწიფოსთან. ორივე დოქტრინას აქვს თავისი ფესვები გაეროს წესდებაში (1-ლი მუხლის მე-2 პუნქტი; 55-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი).
შეიძლება ითქვას, რომ პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლებას სხვადასხვა დროს სხვადასხვა პრაქტიკული მნიშვნელობა ჰქონდა. წარსულში ის ხშირად მიიჩნეოდა უფრო მეტად პოლიტიკურ, ვიდრე სამართლებრივ პრინციპად. მიუხედავად იმისა, რომ გაეროს მართლმსაჯულების სასამართლომ ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება ius cogens-ის ნაწილად აღიარა, დღემდე არ არსებობს საბოლოო პოლიტიკური კონსენსუსი საკითხთან დაკავშირებით, თუ რას მოიცავს თვითგამორკვევის უფლება პოსტკოლონიალისტურ რეალობაში, როგორიცაა მაგ. კოსოვოს ან ყირიმის შემთხვევა.
ხაზგასასმელია, რომ ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება განხორციელებადია სეცესიის გარეშეც.
დეკოლონიზაციის პროცესების შემდეგ საერთაშორისო სამართალი, ჯერჯერობით, არ შეჯერებულა დოქტრინაზე თუ რამდენად და რა ხარისხით შეიძლება შეიცავდეს ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება (იხ. ასევე, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების 1966 წლის საერთაშორისო პაქტის 1-ლი მუხლი) სეცესიის შესაძლებლობას, როგორც ასეთი.
სეცესია არის პროცესი, რომლის ფარგლებში სახელმწიფოს გამოეყოფა მისი კუთვნილი ნაწილი ახალ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნად. სეცესიის, როგორც სამართლებრივი კატეგორიის წარმოშობა ისტორიულად უკავშირდება დეკოლონიზაციის ეპოქას, როდესაც ხშირი იყო ტერიტორიული საზღვრების გადასინჯვა დაპყრობილი ქვეყნების ფარგლებში განმათავისუფლებელი მოძრაობებისას, ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლების ფარგლებში. სხვა შემთხვევებში, სეცესია არის რეაქცია ადამიანის უფლებათა მძიმე დარღვევებისა შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე. სეცესიონისტები ხშირად აპელირებენ ძალადობის შემთხვევებზე რომელსაც შეიძლება ადგილი ჰქონდეს შეიარაღებული კონფლიქტის ფარგლებში (Remedial Secession). საქართველოს შემთხვევაში, აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონების სეცესიის ლეგიტიმირებისათვის საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლებისაგან მსგავს შემთხვევებს ადგილი არ ჰქონია.
კონსტიტუციების უმრავლესობა დუმს ან არ აღიარებს სეცესიის შესაძლებლობას. ეს სტანდარტი თანაბრავ ვრცელდება უნიტარულ და ფედერალურ სახელმწიფოებზეც. საქართველოს კონსტიტუციაც კონსტიტუციათა ამ სახეობას განეკუთვნება. ზოგადად, კონსტიტუციური მანდატის ფარგლებში სეცესიის რეგულირების შემთხვევაა მონტენეგროს გამოყოფა სერბეთისა და მონტენეგროს კავშირისაგან 2006 წელს. ეს შესაძლებელი გახდა, რადგან, ამ შემთხვევაში, სერბეთისა და მონტენეგროს კავშირის 2003 წლის კონსტიტუციური ქარტიის (Constitutional Charter) მე-60 მუხლი ითვალისწინებდა სეცესიის შესაძლებლობას.
პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლებისა და სეცესიის უფლების ურთიერთმიმართების საკითხი აქტუალურია მსოფლიოში არსებული სეპარატისტული მოძრაობების მაგალითზე. ამ მხრივ, განსაკუთრებულია კოსოვოს შემთხვევა, რომლის დამოუკიდებლობაც გაეროს მართლმსაჯულების სასამართლომ საკუთარი საკონსულტაციო დასკვნის (Kosovo, Advisory Opinion, 2010) საფუძველზე კანონიერად სცნო, მაგრამ იმავდროულად არ განუმარტავს რა ხარისხით არის სეცესია სამართლებრივად უფლება და როგორია მისი კორელაცია ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლებასთან. კოსოვოს ტერიტორიაზე ეთნოწმენდის, გენოციდის და კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულების გამო სერბეთის ქმედებებმა კოსოვოსთან მიმართებით ლეგიტიმაცია დაკარგა. არსებითად სხვა ვითარებაა აფხაზეთთან და ცხინვალის რეგიონთან მიმართებით. აფხაზეთის შემთხვევაში, პირიქით – ქართველთა ეთნოწმენდას ჰქონდა ადგილი და ორივე რეგიონიდან დევნილია საქართველოს მოქალაქეების დიდი ნაწილი. გარდა ამისა, იუგოსლავიის 1974 წლის სოციალისტური ფედერალური კონსტიტუცია მოიცავდა სეცესიის შესაძლებლობას. ამ და ბევრი სხვა მიზეზის გამო კოსოვოს შემთხვევა საერთაშორისო სამართალში განიხილება როგორც sui generis, კერძოდ, განსაკუთრებული შემთხვევა, რაც შედეგების თვალსაზრისით და სამართლებრივი პრეცენდენტის სახით არ არის განვრცობადი სხვა სეპარატისტულ მოძრაობებზე, მათ შორის აფხაზეთსა და ცხინვალის რეგიონში.
აღსანიშნავია, რომ მიუხედავად მისი ერთმნიშვნელოვნად საერთაშორისოსამართლებრივი კონტექსტისა, სეცესიის საკითხი რჩება, ასევე, ცალსახად საკონსტიტუციოსამართლებრივ საკითხად. სეცესია უშუალოდ ეხება იმ სამართლებრივ საფუძვლებს, რომელსაც ემყარება მოქმედი სახელმწიფო, არა მხოლოდ ტერიტორიული საზღვრების გათვალისწინებით, არამედ კონსტიტუციისა და ფუნქციონირებადი სახელმწიფო ინსტიტუციური სტრუქტურების გათვალისწინებით. ამავე კონტექსტს მოიცავს ხალხთა პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლებაც. შესაბამისად, ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონების სტატუსის შესახებ უნდა წარიმართოს, ლოგიკურია, მათ შორის, საკონსტიტუციოსამართლებრივ ჭრილში.
საქართველოში 90-იან წლებში და შემდგომ იყო მცდელობები (თავდაპირველად, 1990 და 1992 წლებში. შემდგომ საუბარი იყო ე.წ. „ბოდენის გეგმაზე“ 2001 წელს) განხილულიყო აფხაზეთისათვის განსაკუთრებული სტატუსის (ამა თუ იმ ინტენსივობით გაფართოებული ავტონომიის) მინიჭების საკითხი, თუმცა, ყველა მცდელობა უშედეგოდ დასრულდა. მათ შორის, იყო შემთხვევები, როდესაც აფხაზური მხარე თანახმა იყო პირობებზე, ხოლო ქართული არა. განსხვავებით აფხაზეთისაგან, მსგავსი რამის შეთავაზება ცხინვალის რეგიონისათვის არასოდეს მომხდარა.
აფხაზეთთან დიალოგის დასაწყისი არ ნიშნავს არაღიარების პოლიტიკის ან ე.წ. ჟენევის ფორმატის გადასინჯვას, აგრეთვე, რუსეთის, როგორც კონფლიქტის მონაწილე მხარის (მთავარი აქტორის) გამორიცხვას. დიალოგის დასაწყისი ნიშნავს მსჯელობის დაწყებას პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლების რეალიზაციაზე, რომელიც, ამ ეტაპზე, სეცესიის პროცესის ფარგლებში არალეგიტიმურად მიმდინარეობს.
აფხაზი ხალხის პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლების ფარგლებში ლეგიტიმურია გაფართოებულ ავტონომიაზე საუბარი საქართველოს შემადგენლობაში. საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლებისა და აფხაზური მხარის შეთანხმებით უნდა განისაზღვროს, განხორცილდება ეს რეგიონალური თუ ფედერალური ტერიტორიული მოწყობის ფარგლებში. შედეგად, მივიღებთ სახეზე ასიმეტრიულ რეგიონალიზმს თუ ფედერალიზმს. იგივე რეგიონული მოდელი (გაფართოებული ავტონომია) შემდგომ განვრცობადია ცხინვალის რეგიონზეც, რომელსაც, ამ ეტაპზე, კონსტიტუციით აღიარებული რეგიონული სტატუსი არ გააჩნია.
ხაზგასასმელია, რომ დეოკუპაციის და რეინტეგრაციის სტრატეგიის ნაწილი ეს კონცეფციაც უნდა იყოს.
დრო აფხაზი, ოსი და ქართველი ხალხის სასარგებლოდ არ მუშაობს. დროის კარგვა მხოლოდ კრემლის ინტერესებშია.
