დევიდ გარლანდი ნიუ იორკის უნივერსიტეტის სამართლის პროფესორი და სოციოლოგიის პროფესორია. ის მსოფლიოს წამყვანი ავტორია დანაშაულისა და სასჯელის სოციოლოგიის სფეროში.
მისი მონოგრაფიები, სასჯელი და კეთილდღეობა (Punishment and Welfare 1985) სასჯელი და მოდერნული საზგოდოება (Punishment and Modern Society 1990), კონტროლის კულტურა (The Culture of Control 2001) სფეროს ფუნდამენტურ ნაშრომებად ითვლება.
ინტერვიუში პროფესორი გარლანდი საუბრობს დასჯის სოციოლოგიის მნიშვნელობაზე, სფეროს მთავარ თეორიებსა და თეორეტიკოსებზე, მასობრივი პატიმრობის პრობლემაზე აშშ-ში, სისხლის სამართლის პოლიტიკისა და ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკების ურთიერთმიმართებაზე.
აღნიშნული ინტერვიუ იქნება შესავალი დანაშაულისა და დასჯის სოციალური თეორიებით დაინტერესებული სტუდენტებისა და მკვლევრებისთვის.
ინტერვიუ ჩაწერილია პროექტის, ‘დანაშაული და სასჯელი: კრიტიკული პერსპექტივები’, ფარგლებში, რომელსაც GIPA და Platforma.ge ფრიდრიხ ებერტის ფონდის მხარდაჭერით ახორცილებენ. ინტერვიუების გარდა, აღნიშნული პროექტის ფარგლებში ჩატარდა ლექციათა ციკლი, მომზადდა ქართულენოვანი რიდერი და საუნივერსიტეტო სილაბუსი დანაშაულისა და სასჯელისა საკითხებზე.
გთავაზობთ ინტერვიუს მეორე ნაწილს.
ინტერვიუ ჩაწერილია პროექტის, ‘დანაშაული და სასჯელი: კრიტიკული პერსპექტივები’, ფარგლებში, რომელსაც GIPA და Platforma.ge ფრიდრიხ ებერტის ფონდის მხარდაჭერით ახორცილებენ. ინტერვიუების გარდა, აღნიშნული პროექტის ფარგლებში ჩატარდა ლექციათა ციკლი, მომზადდა ქართულენოვანი რიდერი და საუნივერსიტეტო სილაბუსი დანაშაულისა და სასჯელისა საკითხებზე.
დევიდ გარლანდი: მიშელ ფუკო დასჯის საკითხს სხვაგვარად უდგება. მარქსისტების მსგავსად, ფუკოც კრიტიკული პერსპექტივიდან აანალიზებს დასჯის ინსტიტუტს. ის შეგვიძლია მივიჩნიოთ მემარცხენე მოაზროვნედ და სასჯელის რადიკალურ კრიტიკოსად, მაგრამ ის არ იყენებს მარქსისტულ ჩარჩოს. გარკვეულწილად, მარქსისტული ჩარჩო შეიმჩნევა ფუკოს ნაშრომში, დისციპლინა და სასჯელი, როცა ის ფეოდალიზმიდან კაპიტალიზმზე გადასვლისას ერთი მმართველი კლასის მიერ მეორეს ჩანაცვლებასა და მართვის ბუნების ცვლილებაზე საუბრობს. მაგრამ, სინამდვილეში, ფუკო აქცენტს არ აკეთებს კლასობრივ ურთიერთობებსა თუ სოციალური ინსტიტუტების პოლიტეკონომიურ საფუძვლებზე. ის ფოკუსირდება იმაზე, თუ როგორ მოქმედებს ძალაუფლება დეტალების, მიკროსკოპულ, – ან როგორც თავად იტყოდა – მიკროფიზიკურ დონეზე; როგორ აისახება ძალაუფლება და ძალაუფლებრივი ურთიერთობები ადამიანების სხეულებზე და, კერძოდ, რა ტიპის ცოდნას ეფუძნება ეს ძალაუფლებრივი ურთიერთობები. ასე რომ, ფუკოს აინტერესებს ის დიდი სტრუქტურული ტრანსფორმაციების, რომლის შედეგადაც ძალაუფლება/ცოდნის ერთი ფორმა მეორეთი იცვლება.
კლასიკური ნაშრომი, სადაც ფუკო სასჯელზე წერს, 1975 წელს გამოქვეყნებული წიგნია – დისციპლინა და სასჯელი: ციხის დაბადება. ამ წიგნში, ფუკო აზრით, დროის გარკვეულ მონაკვეთში, კონკრეტულად კი, 1750იან და 1820იან წლებს შორის პერიოდში, დასჯის პრაქტიკებმა უზარმაზარი სტრუქტურული ტრანსფორმაცია განიცადა. (მართალია, ფუკო აქ საფრანგეთზე ფოკუსირდება, თუმცა ანალოგიური არგუმენტი უფრო ზოგადად, აშშ-ის, ევროპის და ბრიტანეთთან მიმართებით შეეძლო გაეკეთებინა). ერთი მხრივ, ის იღებს კლასიკურ ნიმუშს, სრულყოფილ განსახიერებას მე-18 საუკუნის აბსოლუტისტური სასჯელის, პარიზის ცენტრალურ მოედანზე საჯაროდ ჩატარებულ სიკვდილით დასჯას, სადაც დამნაშავის სხეული, – დამნაშავის, რომელიც მეფეს თავს დაესხა და მისი მკვლელობა სცადა – შეკრებილი ბრბოს წინაშე შუაზე გაგლიჯეს. ამ შიშისმომგვერელი ძალადობის მიზანი მეფის ძალაუფლებისა და კანონის განმტკიცება იყო. კანონი მეფის ნებად ითვლებოდა, ხოლო ყველა კანონდარღვევა მეფის ნების საწინააღმდეგოდ ჩადენილ დანაშაულად, რომელიც უზენაესი ძალის დემონსტრირებით უნდა ჩახშობილიყო. სიკვდილით დასჯა საჯარო პრაქტიკა, რომელიც, თავის მხრივ, მთლიან მოწყობასა და ძალაუფლებრივ რეჟიმს განასახიერებდა და გამოხატავდა, 50 თუ 70 წლის შემდეგ დასჯის სრულიად განსხვავებული აპარატით ჩანაცვლდა.
ეს აპარატი არის პენიტენციალური ინსტიტუტი, დისციპლინის, რეფორმირების შემოღობილი სივრცე, სადაც ყველა სახის დამნაშავე, მსუბუქიც და მძიმეც, პატიმრობაში იმყოფება და დაქვემდებარებულია თვალთვალისა და დისციპლინის რეჟიმს; სადაც დამნაშავეების სხეულებს არც ტკივილს აყენებენ, არც აზიანებენ, არც შუაზე გლეჯენ, არც აწამებენ ან აყვირებენ, არამედ აიძულებენ იმუშაონ და დაეთანხმონ დისციპლინის მშვიდ, რეგლამენტირებულ რუტინას. ნაწილობრივ ეს ინდივიდების სივრცეში წინასწარგანსაზღვრული ლოგიკის მიხედვით განაწილებით ხდება; მოთხოვნით, რომ პატიმრებმა ივარჯიშონ და იმუშაონ იმ ფორმით, რომელიც მკაცრად კონტროლდება იმისთვის, რომ დამნაშავეები მორჩილები, დისციპლინირებულები და პროდუქტიულები გახდნენ.
და ფუკო ამბობს, რომ დისციპლინის მთელი ეს სამუშაო ხორციელდება ახალი ტიპის აპარატში, რომელსაც ის პანოპტიკუმს უწოდებს. პანოპტიკუმი ციხის ერთგვარი კონსტრუქციაა, ინსტიტუციონალური კონსტრუქცია, რომელიც ინგლისელმა უტილიტარისტმა ფილოსოფოსმა, ჯერემი ბენტამმა, 1790 წელს გამოიგონა. ციხე-პანოპტიკუმი ფუკოსთვის იდეალური არქიტექტურაა ინდივიდებზე მუდმივი თვალთვალისთვის. პანოპტიკუმის კონსტრუქცია, როგორც იცით, გულისხმობს წრიულ შენობას, შუაში ცენტრალური სათვალთვალო კოშკით და პერიმეტრზე განლაგებული საკნების ფანჯრებით, ისე რომ, წრეზე განთავსებული თითოელი პატიმრის დანახვა მუდმივადაა შესაძლებელი სათვალთვალო კოშკიდან, რომელიც, როგორც ვთქვით, შენობის ცენტრში მდებარეობს. ანუ ფუკო აღწერს აპარატს, რომელიც ინდივიდებს მუდმივ თვალთვალს უქვემდებარებს და ამავე დროს ამუშავებს, ავარჯიბს, ალოცვინებს, აძინებს და მუდმივად ამ პანოპტიკუმის მიერ წარმოებულ ძალაუფლება/ცოდნის ურთიერთობაში ამყოფებს.
ფუკოსთვის, სასჯელი ერთ-ერთი მექანიზმია, რომლითაც ჩვენ ძალაუფლებას ვამკვიდრებთ. ის ფიქრობს, რომ მოდერნული სასჯელი მუშაობს არა აბსოლუტისტი მონარქის საშიში, სამხედრო, ძალადობრივი ძალაუფლების დემონსტრირებისთვის, არამედ წარმოადგენს მოდერნული კაპიტალისტური ბიუროკრატიული სახელმწიფოს მიერ წარმოებულ მუდმივ თვალთვალს, დისციპლინირებასა და ბიუროკრატიულ რეგლამენტირებას. და ამისთვის მას მაგალითად მოჰყავს სწორედ ციხე და ის ძალაუფლება/ცოდნის ფორმები, რომელსაც ის განასახიერებს.
ამავე დროს, ფუკო ამბობს – და ეს საინტერესოა იმ ხალხისთვის, ვისაც კრიმინოლოგია და სამართლის ისტორია აინტერესებს – რომ ამ პერიოდში ტრანსფორმაციას განიცდის ისიც, თუ როგორ განსჯიან კანონდამრღვევებს მოსამართლეები და რა სასჯელებს უფარდებენ მათ. კითხვა აღარ მიემართება იმას, თუ რამდენად დაირღვა მეფის კანონი და რამდენად მძიმე უნდა იყოს სასჯელი. კითხვას ამიერიდან განსაზღვრავს ადამიანური მეცნიერებები – ფსიქოლოგია, კრიმინოლოგია, სოციოლოგია. კითხვა მიემართება იმას, თუ ვინ არის სასამართლოს წინაშე მდგომი პიროვნება; რატომაა მისი ქმედებები დევიანტური; რა ტიპის პათოლოგია, არანორმალურობა აქვს მას; როგორ შეგვიძლია მასზე თერაპიული რეაგირება ან – თუ ის არ ექვემდებარებიან რეფორმას – როგორ შეგვიძლია, გავუმკლავდებით ამ პიროვნებას და მისგან მომდინარე საფრთხეს.
ასე რომ, ფუკო თვლის, რომ სისხლის სამართლის მართლმსაჯულება გადადის მეფის ხმლით განმტკიცებული სამართლიდან სამეცნიერო-სამედიცინო-სამართლებრივ რეჟიმზე, რომლის შედეგად მოსამართლის საქმიანობა გადაჯაჭვულია, ძალაუფლება/ცოდნის ჰიბრიდული ფორმით, სოციალურ მეცნიერებებთან – აქ შემოდის სოციოლოგიური კვლევები, პიროვნების შესახებ რაპორტები, კრიმინოლოგიური გამოძიებები, ფსიქოლოგიური შეფასებები – იმისთვის, რომ კანონდამრღვევი კი არ დაისაჯოს, არამედ დაექვემდებაროს დისციპლინირებას, მკურნალობას, რეფორმირებას, ან გარიყვას, თუ რეფორმირებას არ ექვემდებარება. სწორედ ეს ყველაფერი წარმოადგენს, ფუკოსთვის, მოდერნულ წყობაში ძალაუფლება/ცოდნის ბუნების ცვლილების მთელ შინაარსს.
კოტე ერისთავი: და ფუკოსთვის, ეს ახალი რეჟიმი არანაკლებ რეპრესიულია, თუ მეტად არა?
დევიდ გარლანდი: ფუკო იტყოდა, რომ ადამიანების უმეტესობისთვის სასჯელის ისტორია, გზა სიკვდილით დასჯიდან, საჯარო დასჯის პრაქტიკებიდან, სხეულებზე ძალადობისგან რეფორმაზე ორიენტირებული ციხეებისკენ ჰუმანიზმის, ცივილიზაციის, განმანათლებლობის და პროგრესის ერთი გრძელი ისტორიაა. ფუკო კი ცდილობს, დაგვიმტკიცოს, რომ სხეულებზე ძალაუფლების განხორცილების ეს ახალი ფორმები პოტენციურად უფრო ინტრუზიული, უფრო რეპრესიულია, რადგან მათი მიზანი არა სხეულებისთვის ტანჯვის მიყენება, არამედ ადამიანის სულის ტრანსფორმაციაა.
კოტე ერისთავი: წიგნში, სასჯელი და მოდერნული საზოგადოება, აღნიშნავთ რა ამ ავტორების მნიშვნელოვან კონტრიბუციას, მათ ნააზრევს მაინც ცალმხრივად და არასრულად მიიჩნევთ. შეგიძლიათ, გვითხრათ ცოტა რამ იმ არგუმენტის შესახებ, რომელსაც ამ წიგნსა და თქვენს შემდგომ ნაშრომებში ანვითარებთ?
დევიდ გარლანდი: ჩემ მიერ 30 წლის წინ დაწერილი წიგნის, სასჯელი და მოდერნული საზოგადოება, მიზანი არ იყო აღნიშნული ავტორების კრიტიკა იმის გამო, რომ მათ რაღაც არასწორად თქვეს. წიგნის მთავარი არგუმენტი ასე გამოიყურება:
ისეთი სოციოლოგი მოაზროვნებეები, როგორებიც არიან დურკემი, მარქსი, ასევე ვებერი, ნორბერტ ელიასი (Norbert Elias), კლიფორდ გერცი (Clifford Geertz), ახორციელებენ რა საკუთარ კვლევით პროექტს და ანვითარებენ რა საკუთარ თეორიებს – როგორც წესი, საზოგადოებისა და სოციალური სტრუქტურების, მისი ეკონომიკის, მორალისა და სიმბოლიზმის თეორიებს, – თითოეული მათგანი საუბრობს სასჯელზე, როგორც ერთ ასპექტზე უფრო ზოგადი, დიდი სოციალური თეორიისა, რომელსაც ანვითარებენ; ან სასჯელს ძალაუფლებისა და ცოდნის ურთიერთმიმართების თუ სოციალური ცხოვრების ინტერპრეტაციის კონტექსტში განიხილავენ. ისინი არ ცდილობენ გააკეთონ ის, რის გაკეთებასაც მე შევუდექი. ვგულისხმობ სასჯელის ინსტიტუტის სოციალოგიური და ისტორიული აღწერის განვითარებას.
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ჩემს ნაშრომში სასჯელს, სადამსჯელო ინსტიტუტებს, სადამსჯელო პრაქტიკებს გამოვყოფ, როგორც შესწავლის ცენტრალურ ობიექტს და ვსვამ კითხვას, თუ როგორ უნდა გავიგოთ ისინი. დურკემი, მარქსი, ფუკო, ელიასი, ვებერი სხვა რაღაცებს სწავლობენ და ამ რაღაცების შესწავლის პროცესში ახსენებენ, თუ როგორ ესადაგება სასჯელი მათ კონკრეტულ მიდგომებს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვა, თითოეული ეს მოაზროვნე ეხება სასჯელის კომპლექსური ინსტიტუტის მხოლოდ ერთ ასპექტს, მხოლოდ ერთ განზომილებას, იმდენად, რამდენადაც ეს ასპექტი თუ განზომილება ამ ავტორების იდეებისთვისაა რელევანტური.
ამ განსხვავებული მოაზროვნეების ანალიზის დროს, ჩემი მიზანი არა იმდენად მათი გაკრიტიკება იყო, რამდენადაც იმის ჩვენება, რომ სასჯელის შესახებ მათი მსჯელობა არასრულყოფილია და ვიწრო პერსპექტივიდან იწარმოება. ჩემი მიზანია, ეს ინსტიტუტი შესწავლის ცენტრალური საგანი გახდეს; ვიფიქროთ ამ ინსტიტუტის სხვადასხვა განზომილებაზე, განვიხილოთ სხვადასხვა ასპექტები. რომ წარმოიდგინოთ კუბიზმის სტილში შესრულებული ნახატი, სადაც ინსტიტუტი, ერთგვარად, გაბრტყელებულია ორ განზომილებაში და ასეა დანახული, ჩემი მიზანი იყო სასჯელის ინსტიტუტის კვლავ სამ განზომილებაში წარმოჩენა და გააზრება მთელი მისი კომპლექსურობის გათვალისწინებით.
მე არ ვფიქრობდი, რომ ყველაფერი, რასაც დურკემი ან მარქსი ან ფუკო ამბობდა სწორი იყო, არ ვფიქრობდი, რომ მათ ყველაფერი აუცილებლად სწორად ჰქონდათ გაგებული, მაგრამ მე გავაკრიტიკე არა მათი შეცდომები, არამედ ის, რომ მათი აღწერა არასრული იყო და, ამ ავტორების მიზნებიდან გამომდინარე, ეს არც იყო გასაკვირი. მე ვცადე, შემეკრიბა და გამეერთიანებინა ამ განსხვავებული ავტორების დაკვირვებები და მიგნებები სასჯელის, როგორც სოციალური ინსტიტუტის ერთ, მრავალგანზომილებიან აღწერაში.
და მგონია, რომ წიგნის გამოცემიდან 30 წლის შემდეგ – და ამ პერიოდში მკვლევრების უზარმაზარმა ქსელმა იმუშავა ერთად საერთაშორისო დონეზე და ხშირად ინტერდისციპლინარულ ჭრილში – სასჯელის სოციოლოგია ჩამოყალიბდა პროდუქტიულ კვლევით მიმართულებად; კვლევით მიმართულებად, რომელშიც უამრავი ენერგიული და ენთუზიაზმით სავსე სტუდენტი, პროფესორი, მკვლევარია ჩართული. ასევე ვფიქრობ, რომ 1991 წლის შემდეგ, როცა ეს წიგნი პირველად გამოქვეყნდა, სფერო წინ წავიდა. დღეს უკვე აღარ ვფიქრობთ სასჯელის დიდი თეორიებით, როგორც ეს მარქსთან, დურკემთან თუ ფუკოსთან გვხვდება – თუმცა ფუკოსთან შეიძლება არა; ის დიდი თეორიების მოყვარული არც არასდროს ყოფილა; უფრო დეტალებზე ორიენტირებული კაცი იყო – სფერომ რეალურად დაიწყო კონკრეტულ, ემპირიაზე დაფუძნებულ კვლევით საკითხებზე ფოკუსირება, მაგალითად, იმაზე, თუ როგორ უნდა გავიგოთ შედარებითი ‘პენოლოგია’ (სასჯელის და დასჯის მეცნიერება); ან როგორ უნდა გავიგოთ სასჯელის და პატიმრობის მაღალი მაჩვენებლები ან სიკვდილით დასჯის გამოყენება; ან როგორ უნდა გავიგოთ იმ ცვლილებების ხასიათი, რომელიც 1980იან წლებში მოხდა ერთი რეჟიმიდან მეორეზე გადასვლისას; ან როგორ უნდა გავიგოთ მასობრივი დაპატიმრების ფენომენი და ა.შ.
ეს საშუალო დიაპაზონის კითხვები, ემპირიულად დაფუძნებული კონკრეტული პრობლემები არ საჭიროებს სასჯელის დიდ თეორიას. ეს კითხვები უფრო ფოკუსირებულია და კონკრეტულ მსჯელობას გულისხმობს, როგორიცაა მაგალითად იმ სოციალური ძალების ანალიზი, რომელმაც 1970 წლებიდან 1990 წლების ჩათვლით სასჯელის პრაქტიკების ცვლილება განაპირობა. კონკრეტულ ადგილასა და კონკრეტულ დროს; ან რა დამახასიათებელი დინამიკა აქვს პატიმრობის მაჩვენებელს კონკრეტულ საზოგადოებაში. ასე რომ, ვფიქრობ, სფერო წინ წავიდა, პროდუქტიული მიმართულებებით და თეორიული სამუშაო დეტალიზების, კონკრეტიკის და სიღრმის ახალ ეტაპზე გადავიდა.
კოტე ერისთავი: სასჯელის, როგორც სოციალური ინსტიტუტის კონცეპტუალიზება, მისი სიმბოლური და მატერიული განზომილებებით, ფოკუსი იმაზე, თუ როგორ განსაზღვრავს, ერთი მხრივ, სოციალური ძალები სადამსჯელო პრაქტიკებს და, მეორე მხრივ, დასჯის პრაქტიკები – ჩვენს რეალობას, შესაძლებლობას გვაძლევს, ავხსნათ რეპრესიული პრაქტიკების როლი და ფუნქცია, ისევე როგორც მათი განმსაზღვრელი ფაქტორები თუ ეფექტები კონკრეტულ ისტორიულ და სოციალურ კონტექსტებში. ჩვენი პროექტის მთავარი მიზანი, ამ უმნიშვნელოვანესი თეორიული საკითხების და პერსპექტივების განხილვის დროს, არის ზუსტად სახელმწიფოს კონკრეტული რეპრესიული პოლიტიკების ახსნა, რომლებიც მასობრივ ძალადობაში გადაიზარდა საქართველოში. ხელისუფლება დღემდე, დიდ წილად, მართვის რეპრესიულ ფორმას იყენებს და არა კეთილდღეობის ინსტიტუტებს, მაგრამ 2004-2012 წლებში, ჩვენ ვიხილეთ, ერთი მხრივ, ნეოლიბერალური ეკონომიკური პოლიტიკების აგრესიული იმპლემენტაცია და მეორე მხრივ, სახელმწიფოს რეპრესიული ხელის დრამატული გაძლიერება. სისხლის სამართალი და სადამსჯელო ინსტიტუტები მმართველობის მთავარ ინსტრუმენტებად ჩამოყალიბდა. მაგალითად, 9 წლის განმავლობაში პატიმართა რაოდენობა გასსამაგდა და საქართველო იქცა მსოფლიოში მე-5 ქვეყანად ერთ სულ მოსახლეზე პატიმრების რაოდენობით.
ჩემი აზრით, თქვენი ნაშრომი ამერიკაში მასობრივ დაპატიმრებაზე ძალიან საინტერესო იქნება მათთვის, ვინც საქართველოს შემთხვევას იკვლევს – რა თქმა უნდა, შესაბამისი დათქმებით, კერძოდ განსხვავებული ისტორიული და სოციალური კონტექსტების გათვალისწინებით, სადაც რასიზმის განზომილება მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ამერიკულ კონტექსტში და მისი პირდაპირ გადმოტანა ქართულ რეალობაზე შეუძებელი იქნებოდა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ჩემი აზრით, ბევრი რამის სწავლაა შესაძლებელი ამერიკული გამოცდილებიდანაც.
თუ შეგიძლიათ, მოგვიყვეთ მასობრივი დაპატიმრების პრობლემაზე ამერიკაში და იმ დინამიკაზე, რაც ერთი მხრივ სადამსჯელო პოლიტიკასა და მეორე მხრივ, ეკონომიკურ და სოციალურ პოლიტიკებს შორის არსებობს.
დევიდ გარლანდი: ეს მრავალგანზომილებიანი კითხვაა. მოდით, განვასხვავოთ ორი საკითხი: ერთი ეხება ფართო განვითარებას, რომელიც სისხლის სამართლის რეჟიმსა და სადამსჯელო პოლიტიკების მიმართულებით 1980იან და 1990იან წლებში ხდება და მეორე, უფრო კონკრეტული ფენომენი, რომელსაც მასობრივი დაპატიმრება ეწოდება; ფენომენი, რომელიც, დიდ წილად, აშშ-ისთვისაა დამახასიათებელი, რადგან იქ დაპატიმრების დონე და ხასიათი დღემდე განსაკუთრებული და უჩვეულია, თუნდაც სხვა ცალკეული ერები, ხანდახან საკმაოდ პატარა ერებიც, მსგავსი მიმართულებით მოძრაობდნენ.
ჩემს წიგნში, კონტროლის კულტურა, რომელიც 20 წლის წინ, 2001 წელს, გამოქვეყნდა, აღვწერე სისხლისსამართლებრივი რეჟიმის და სისხლის სამართლის სფეროში აზროვნებისა და ქმედების მიდგომებში პირველი ფართომასშტაბიანი ცვლილებები. ამ წიგნში აღვწერ ისტორიულ ტრანსფორმაციას აშშ-სა და გაერთიანებულ სამეფოში. ეს არის ორი იურისდიქცია თუ ორი ერი, რომელსაც წიგნში შევისწავლი, მაგრამ მეტნაკლებად მსგავსი პროცესები სხვა ადგილებშიც შეიმჩნეოდა. ეს იყო სისხლის სამართლის სფეროში, და კონკრეტულად სადამსჯელო პოლიტიკაში, მთელი მეოცე საუკუნის განმავლობაში, 1970იან და ადრეულ 1980იან წლებამდე, აზროვნებისა და მოქმედების დამკვიდრებული ფორმების ცვლილება. ეს იყო რეჟიმი, რომელსაც მე აღვწერ, როგორც ერთგვარ სადამსჯელო კეთილდღეობის რეჟიმს. ამგვარი რეჟიმი ზოგიერთ ქვეყანაში კარგად იყო განვითარებული, ზოგიერთში – ნაკლებად. მაგალითად, ის კარგად იყო განვითარებული სკანდინავიასა და ჩრდილოეთ ევროპაში, ამერიკის ზოგიერთ შტატში, ასევე ნაწილობრივ ბრიტანეთშიც.
ზოგადი იდეა სადამსჯელო კეთილდღეობის მიდგომისა იყო ის, რომ სისხლის სამართლის სისტემას საქმე ჰქონდა ინდივიდუალურ კანონდამრღვევებთან თუ დამნაშავეებთან, რომელთა შორის ბევრი თავად იყო მსხვერპლი შეუბოჭავი კაპიტალიზმის უთანასწორო, გამაღარიბებელი ფორმისა. პასუხი ამგვარ პრობლემებზე იყო უფრო ძლიერი კეთილდღეობის სახელმწიფოს აშენება, სრული დასაქმება, განათლება, სათანადო საცხოვრებელი, გამართული ინსტიტუტები; როცა ეს კეთილდღეობის სახელმწიფო განვითარდა, განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, 1950იან და 1960იან წლებში, ჩვენ ველოდით დანაშულის მაჩვენებლის შემცირებას.
ამასობაში, დამნაშავეების მიმართ მოპყრობა სისხლის სამართლის სისტემაში – და აქ გავლენა იქონია პოზიტივისტური კრიმინოლოგიისა და პოზიტივისტური პენოლოგიის იდეებმა – ეფუძნებოდა იმ აზრს, რომ ისინი არა მხოლოდ დამნაშავე სუბიექტები არიან, რომლებმაც აირჩიეს კანონების დარღვევა და რეტრიბუციულად უნდა დაისაჯონ, არამედ ინდივიდები, რომელთა სოციალური გარემო, აღზრდა და ფსიქოლოგია შეიძლება გარკვეულწილად დევიანტური, არანორმალური იყოს, და, შესაბამისად, მათ შეიძლება ვუმკურნალოთ, დავეხმაროთ, განათლება მივცეთ, გავწვრთნათ; ერთი სიტყვით, შესაძლებელია მათი რეაბილიტაცია, მათ შორის, ეს შესაძლებელია სოციუმშიც, პრობაციონერებისა და სოციალური მუშაკების დახმარებით; ან შესაძლებელია გამოსასწორებელ ინსტიტუტებში, მათ შორის ციხეებში, ოღონდ ციხეებშიც კი, მათ უნდა მიუწვდებოდეთ ხელი მკურნალობაზე, განათლებაზე, მხარდაჭერაზე, რადგან საზოგადოებაში მათ დაბრუნებამდე ვცადოთ, მათი გამოსწორება, მოვახერხოთ მათი რეფორმირება და რეაბილიტაცია. ეს ყოველთვის არ გამოვა, ყოველთვის წარმატებული არ იქნება, მაგრამ იდეა სწორედ ეს არის. რეალურად აქ ვხედავთ კეთილდღეობის სახელმწიფო პოლიტიკების მეშვეობით სადამსჯელო პრაქტიკების განსაზღვრას, ყოველ შემთხვევაში, პრინციპის დონეზე მაინც.
ისევ და ისევ, არ მინდა გავაზვიადო. ყველაზე კარგ შემთხვევებშიც კი, სკანდინავიურ, ბრიტანულ, კალიფორნიულ ციხეებს არ ჰქონიათ კარგად განვითარებული, კარგად დაფინანსებული, ეფექტური სარეაბილიტაციო სისტემები. მაგრამ ასეთი იყო საფუძველმდებარე პრინციპი და პროექტი. ჩემს წიგნში, კონტროლის კულტურა, რომელიც 2001 წელს გამოქვეყნდა, ვამტკიცებ, რომ 1980იან და 1990იან წლებში სადამსჯელო კეთილდღეობის რეჟიმი გარდაიქმნა და ჩანაცვლდა. მის ნაცვლად ახალი, გაცილებით მეტად კონტროლზე ორიენტირებული სტილის, სადამსჯელო სტილის სისხლისსამართლებრივი მართლმსაჯულება ჩამოყალიბდა. წიგნში მე ავხსენი ეს გარდაქმნა, რომელიც გულისხმობდა რეაბილიტაციის მიტოვებასა და რეტრიბუციის/შურისძიების პრინციპის შემოტანას, რომელიც ფოკუსირდება იმაზე, რაც მნიშვნელოვანია არა დამნაშავესთვის, არამედ მსხვერპლისთვის; იწყება ფიქრი იმაზე, რომ ციხე არ არის ცუდი ადგილი, რომ ციხე მუშაობს; ფიქრი მრავალნაირი პრევენციული მექანიზმების დანერგვაზე. რეალურად, ამ დროს, დანაშაულისა და სასჯელის მიმართულებით მიდმინარე ცვლილებების პარალელურად, სოციალდემოკრატიული კეთილდღეობის პოლიტიკისა და ნეოლიბერალიზმის მიმართულებით უფრო ფართო ცვლილებები ხდება.
დანაშაულისა და სასჯელის სფეროში ირონია იყო ის, რომ იმ წლებში, იმ ათწლეულებში, როცა სისხლის სამართლის სისტემისადმი კეთილდღეობის/სოციალური პოლიტიკის მიდგომა ფართოდ გავრცელებული და აღიარებული იყო პენოლოგებს, კრიმინოლოგებს და საჯარო პოლიტიკის შემქმნელებს შორის – ამ წლებში დანაშაულის, მათ შორის ძალადობრივი დანაშაულის, მაჩვენებელს ძალიან მკვეთრი აღმავალი ტრაექტორია ჰქონდა. ბრიტანეთში, 1950იანი წლებიდან მოყოლებული, ხოლო ამერიკაში, 1960იანი წლებიდან, ვხედავთ ძალადობრივი დანაშაულის, მკვლელობების და ზოგადად კრიმინალური ქცევის მკვეთრ ზრდას, და ვხედავთ ერთგვარ წინააღმდეგობას და კონფლიქტს, ერთი მხრივ, იმ პოლიტიკას, რომელიც ხაზს უსვამს დამნაშავეების საჭიროებებს და მათზე ზრუნვას, მათ სოციალურ მხარდაჭერას და მეორე მხრივ, იმ გარემოს შორის, სადაც საზოგადოება უფრო და უფრო შეწუხებულია დანაშაულებრივი ძალადობის, ვიქტიმიზაციის, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების გამო.
ასე რომ, სხვა რომ არაფერი შეცვლილიყო, 70იან და 80იან წლებში, სისხლის სამართლის მართლმსაჯულება უკვე გამოწვევის წინაშე იდგა, რადგან საზოგადოების თვალში ის ვერ ასრულებდა თავის ფუნქციას, ვერ აკონტროლებდა დანაშაულს; ბევრისთვის, დამნაშავეები რეაბილიტაციას კი არ გადიოდნენ, არამედ რეციდივისტებად ყალიბდებოდნენ და ხანდახან რეციდივი მართლაც ძალიან სერიოზული დანაშაულის ფორმას იღებდა; ამ დროს ისმის კითხვები: რამდენად სათანადოდაა ეს ინსტიტუტები დაგეგმილი? რა თეორია დგას ამ ინსტიტუტების უკან?
თუმცა ეს არ ყოფილა ერთადერთი პროცესი, რომელიც იმ დროს მიმდინარეობდა, რადგან 1970იანი წლებიდან მოყოლებული, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ჩამოყალიბებული სოციალდემოკრატიული კეთილდღეობის სახელმწიფოს გარშემო არსებული შეთანხმება გამოწვევის წინაშე დგება, შეთანხმება, რომელიც დამახასიათებელი იყო ყველა დასავლური სახელმწიფოსთვის, მათ შორის აშშ-ისთვისაც, ბრიტანეთისთვის, კონტინენტალური ევროპისთვის, ჩრდილოეთ ევროპისთვის. ეს იყო პოლიტიკური კომპრომისი კაპიტალსა და მშრომელებს შორის, რომელიც ხაზს უსვამდა სრულ დასაქმებას, მშრომელების ორგანიზებას, კეთილდღეობის სერვისებს, სოციალურ დაზღვევას; იგულისხმება გარკვეული კეინსიანური კეთილდღეობის სახელმწიფო, მეტნაკლებად სოციალდემოკრატიული სახელმწიფოს ვერსიები, რომლებიც 1940იანი წლებიდან, მეორე მსოფლიო ომის გავლით, 1970იან წლებამდე არსებობდა.
ეს ფორმაცია 1970იან წლებში ეჯახება მთელ რიგ კრიზისებს. ნაწილობრივ ეს არის ინფლაციური წნეხებები, რაც გამოწვეული იყო მაღალი გადასახადებით, გულუხვი სახელმწიფო ხარჯებითა და ინდუსტრიული ურთიერთობებში ხელფასის გარიგების პრაქტიკებით; ნაწილობრივ გლობალიზებულ მსოფლიო ეკონომიკაში მიმდინარე ცვლილებები; ნაწილობრივ მეორე მსოფლიო ომით განპირობებული პროდუქტიულობის ზრდისა და მსოფლიო ეკონომიკის გაფართოების დასასრულის მოახლოვება ამ პერიოდში; ნაწილობრივ ისრაელის მიერ წარმოებული ომების საპასუხოდ OPEC-ის ქვეყნების მიერ ნავთობზე ემბარგოს დაწესება. ამ ყველაფერს, ერთობლიობაში, კეინსიანური კეთილდღეობის სახელმწიფო კრიზისში შეყავს. ეს კრიზისი, 1970 იანი წლების ამერიკასა და ბრიტანეთში, ჯერ კიდევ დემოკრატიული პარტიისა და ლეიბორისტული პარტიის ხელისუფლებების ქვეშ ვითარდება.
ცვლილებები ამ პოლიტიკური ინსტიტუტების მართვაში და ეკონომიკის რეგულირებაში ხდება 1970იან წლებსა და ადრეულ 1980 იან წლებში, ქალბატონი ტეჩერისა და ბატონი რეიგანის არჩევის შემდეგ. ეს ცვლილება გულისხმობს კეინსიანური მოდელისგან და სრული დასაქმების პოლიტიკისგან დაშორებას. მთავრობა მიზნად ისახავს ეკონომიკის მოცულობის ზრდას; იმის უზრუნველყოფას, რომ ყველამ ინფლაციის კონტროლზე და ფულის მიწოდების კონტროლზე იმუშაოს, და თუ უმუშევრობა გაიზრდება, და ის მართლაც მასიურად გაიზარდა, ამის ფასი ვიღაცამ უნდა გადაიხადოს.
ერთი სიტყვით, მოხდა გადასვლა მმართველობის კეინსიანური სტილიდან ნეოლიბერალურ, თავისუფალი ბაზრის სტილზე; ეკონომიკაში ცვლილებებთან ერთად ცვლილებები მოხდა სოციალურ პოლიტიკაშიც; ასევე, განმტკიცდა ‘კანონის და წესრიგის’, ავტორიტეტების, მორჩილების, იერარქიისა და კონტროლის მნიშვნელობა, რაც ხშირად გამართლებული და ხელშეწყობილი იყო შეგრძნებით, რომ ქუჩაში უკონტროლო კრიმინალია და ჩვენ გვჭირდება ავტორიტეტის და ‘კანონისა და წესრიგის’ უზრუნველყოფა. ამ ფართომასშტაბიანმა ცვლილებებმა, რაც დღემდე, 30 და 40 წლის შემდეგაც, განსაზღვრავს ჩვენს პოლიტიკურ რეჟიმსა და ეკონომიკას, მიგვიყვანა კანონის აღსრულების და სისხლის სამართლის სისტემების გარდაქმნამდე დიდ ბრიტანეთსა და აშშ-ში. ცვლილებები შეეხო სადამსჯელო კეთილდღეობის სისტემასა და სოციალურ სამუშაოს; და უფრო და უფრო მეტად სადამსჯელო კონტროლის, უფრო გრძელი სასჯელების და ყოფილი დამნაშავეების მკაცრი რეგულირების პრაქტიკებში გადაიზარდა.
ამ ფონზე იცვლება სისხლის სამართლის სისტემის ნორმები, ღირებულებები, მოლოდინები, სისტემის აქტორების ამბიციები; პროკურორებისთვის, ციხისა და პრობაციის თანამშრომლებისთვის იცვლება ის, თუ რას წარმოადგენს მათი სამუშაო, როგორ უნდა შეასრულო ის, როგორ უნდა მოეპყრა დამნაშავეებს, რას უნდა მოელოდე უწყებებისგან. ეს იყო ფართომასშტაბიანი ცვლილება, რომელიც წიგნში აღვწერე. იყო საუბარი ‘დასჯისკენ მიბრუნებაზე’, მე არ ვეძახი ამას დასჯისკენ მიბრუნებას, რადგან ამ პერიოდში ასევე ვხედავთ აქცენტს პრევენციაზე და მცდელობებს სავაჭრო ცენტრების, შინამეორნეობების, მანქანების დაცვის სისტემებით აღჭურვის მიმართლებით, რომ ადამიანები დანაშულისგან სხვადასხვა საშუალებების გამოყენებით უკეთ დაცულები იყვნენ და ა.შ. ასე რომ, ვხედავთ პრევენციულ ზომებსაც, მაგრამ კონტროლის კულტურა ამ წლებში დაფუძნდა და კანონის დაცვისა და სისხლის სამართლის სისტემის პრაქტიკები გარდაქმნა.
შეერთებული შტატები, ბრიტანეთის და სხვა საზოგადოებების მსგავსად, ასევე განიცდის ამ პერიოდში ფართომასშტაბიან გარდაქმნებს, მაგრამ აშშ სხვა ერებთან შედარებით უფრო შორს მიდის სადამსჯელო აპარატის შენების, სასჯელის გამკაცრების და, საბოლოო ჯამში, პატიმართა რაოდენობის ზრდის მიმართულებით, იმგვარად, რომ 1975 და 2000 წლებში პატიმრების რაოდენობა ოთხმაგდება; ციხის მოსახლეობა მთლიან მოსახლეობაში ხუთჯერ იზრდება, რადგან, რა თქმა უნდა, ამ პერიოდში მთლიანი მოსახლეობაც იზრდებოდა და რაღაც ეტაპზე, შესაძლოა 2000 წლისთვის, პატიმართა რაოდენობამ აშშ-ში 2 მილიონს მიაღწია.
მაშინ იწყებენ მეცნიერები იმაზე საუბარს, რომ პატიმრობის ამგვარი გამოყენება, დასჯის ეს მექანიზმი აღარ გავს არაფერს, რაც წარსულში ყოფილა, არც სხვა საზოგადოებებს; ის განსხვავებულია და შესაძლოა ასეც უნდა მოვიხსენიოთ, შესაძლოა, ახალი სახელი გვჭირდება ამ ახალი რამის სახელდებისთვის და ასე გაჩნდა ტერმინი მასობრივი დაპატიმრები. ტერმინი მასობრივი დაპატიმრება აღწერს პატიმრობის მაჩვენებელს, რომელიც უჩვეულოა თუ სხვა ერების გამოცდილებას შევადარებთ ან იმავე ერის ისტრიულ გამოცდილებას; მასობრივი დაპატიმრება ასევე გულისხმობს ფოკუსს კონკრეტულ სოციალურ ან დემოგრაფიულ ჯგუფებზე.
ასე, მაგალითად, აშშ-ში პატიმრობის მაჩვენებელი განსხვავდება მთლიანი დემოგრაფიული სპექტრის მიხედვით. ახალგაზრდა მამაკაცების მიხედვითაც კი – რომლებიც როგორც წესი პატიმართა ძირითად ნაწილს წარმოადგენენ ხოლმე – ვხედავთ განსხვავებას, რადგან შავკანიან ღარიბ მამაკაცებს შორის, კერძოდ, იმ შავკანიან მამაკაცებს შორის, რომლებსაც არ დაუმთავრებიათ სკოლა, პატიმრობის მაჩვენებელი ფენომენალურია. რეალურად, თუ ახალგაზრდა, შავკანიანი მამაკაცი ხართ, რომელსაც სკოლა არ დაუმთავრებია, თქვენთვის ნორმალური იქნება, რომ ცხოვრების რაღაც ეტაპზე გამოვლილი გქონდეთ ციხე, რაც ამერიკაში გულისხმობს ერთ ან მეტწლიან პატიმრობას. ამ მხრივ, სახეზე გვაქვს მთლიანი დემოგრაფიული ჯგუფის მასობრივი დაპატიმრება.
ასე რომ, მასობრივი დაპატიმრების იდეა ორგანზომილებიანია. ერთი მხრივ, ის გულისხმობს პატიმრობის ძალიან მაღალ, უჩვეულო, განსხავებულ მაჩვენებელს და მეორე მხრივ, ის გულისხმობს არა ინდივიდუალურ მიდგომას, როცა კონკრეტული საქმის და კონკრეტული დანაშაულის გამო გაპატიმრებენ, არამედ იმას, რომ თუ კონკრეტულ დემოგრაფიულ ჯგუფში ხარ, შენ დაგაპატიმრებენ. ეს არის მასის დაპატიმრება, ჯგუფის დაპატიმრება. ეს რაც შეეხება მასობრივ პატიმრობას.
იმის დასადგენად, თუ რატომ მოხდა ეს ყველაფერი აშშ-ში, ბოლო 20-30 წლის განმავლობაში უამრავი მეცნიერი მუშაობს. ამ ეტაპზე გვაქვს ბევრი ახსნა, რომლებიც მეტნაკლებად დამაჯერებელი და მეტნაკლებად სარწმუნოა. თუმცა ერთი რამ ცხადია, რომ ძირითადი მიზეზი პატიმრობის ამგვარი მაღალი მაჩვენებლის და ახალგაზრდა შავკანიან მამაკაცებზე ფოკუსირების, უკავშირდება აშშ-ის პოლიტიკურ ეკონომიკას და კერძოდ, გულუხვი კეთილდღეობის სახელმწიფოს არარსებობას, შრომითი ბაზრის დაცვის მექანიზმების არარსებობას, ფაქტს, რომ ინდუსტრიალიზაციისა და ნეოლიბერალური პოლიტიკების შედეგად, ღარიბების დიდი რაოდენობა, კერძოდ შავკანიანები, გაირიყნენ შრომის ბაზრიდან, ადეკვატური განათლების სერვისებიდან, საცხოვრებლის სოციალური სერვისებიდან, და დიდ წილად არალეგალურ ეკონომიკაში გადაინაცვლეს, ხელი მიჰყვეს ნარკოტიკებს, ნარკოტიკებით ვაჭრობას; ძალადობის მაჩვენებელიც დამახასიათებლად მაღალია ასეთ სოციუმებში, რადგან იქ, სადაც მრავალმხრივი უმუშევრობა და ოჯახის შენახვის პრობლემებია, ახალგაზრდა მამაკაცები ხშირად მოძალადეები ხდებიან, კრიმინალურ აქტივობებში ებმებიან და ა.შ.
პასუხი ამგვარ ძალადობაზე, პასუხი დანაშაულის მაღალ მაჩვენებლებზე არ ყოფილა დაფიქრება ისეთ მიზეზებზე, როგორიც უმუშევრობა, დეპრივაცია, სოციალური გარიყვა და ოჯახების რჩენის პრობლემებია, არამედ მეტი პოლიცია და დასჯა, მასობრივი ჩხრეკა, მასობრივი კანონაღსრულებითი საქმიანობა, მასობრივი დაპატიმრება, მასობრივი იზოლირებაა; ასე რომ, აშშ-ის მასობრივი დაპატიმრების ფესვები პოლიტიკურ ეკონომიკაშია, რომელსაც, რა თქმა უნდა, აშშ-ში რასობრივი განზომილება აქვს; სოციალური დაუცველობის, უმუშევრობის გავლენა, დიდ წილად, სწორედ რასობრივი ნიშნით განისაზღვრება, ისევე როგორც შინამეურნეობების ქონება. მონათმფლობელობის, ჯიმ ქროუს, სეგრეგაციის და ფედერალური პოლიტიკების მემკვიდრეობაა ის, რომ საშუალო შავკანიან ოჯახს საშუალო თეთრკანიანი ოჯახის ქონების მხოლოდ მეათედი აქვს.
ასე რომ, მასობრივ დაპატიმრებას ბევრი მიზეზი აქვს; ის შედეგია კანონების, კანონების გამოყენების პრაქტიკების სხვადასხვა იურისდიქციაში, შტატების მიხედვით, ბოლო 40 წლის განმავლობაში; მაგრამ ძირითადი წყარო პრობლემის, ჩემი აზრით, რასობრივი პოლიტიკური ეკონომიკაა, რომელიც აშშ-ში კანონის აღსრულების პრაქტიკებს უდევს საფუძვლად.
