დევიდ გარლანდი ნიუ იორკის უნივერსიტეტის სამართლისა და სოციოლოგიის პროფესორია. ის მსოფლიოს წამყვანი ავტორია დანაშაულისა და სასჯელის სოციოლოგიის სფეროში.
მისი მონოგრაფიები, დასჯა და კეთილდღეობა (Punishment and Welfare 1985) დასჯა და მოდერნული საზგოდოება (Punishment and Modern Society 1990), კონტროლის კულტურა (The Culture of Control 2001) სფეროს ფუნდამენტურ ნაშრომებად ითვლება.
ინტერვიუში პროფესორი გარლანდი საუბრობს დასჯის სოციოლოგიის მნიშვნელობაზე, სფეროს მთავარ თეორიებსა და თეორეტიკოსებზე, მასობრივი პატიმრობის პრობლემაზე აშშ-ში, სისხლის სამართლის პოლიტიკისა და ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკების ურთიერთმიმართებაზე.
აღნიშნული ინტერვიუ იქნება შესავალი დანაშაულისა და დასჯის სოციალური თეორიებით დაინტერესებული სტუდენტებისა და მკვლევრებისთვის.
ინტერვიუ დაიდება ორ ნაწილად. გთავაზობთ პირველ ნაწილს.
ინტერვიუ ჩაწერილია პროექტის, ‘დანაშაული და სასჯელი: კრიტიკული პერსპექტივები’, ფარგლებში, რომელსაც GIPA და Platforma.ge ფრიდრიხ ებერტის ფონდის მხარდაჭერით ახორცილებენ. ინტერვიუების გარდა, აღნიშნული პროექტის ფარგლებში ჩატარდა ლექციათა ციკლი, მომზადდა ქართულენოვანი რიდერი და საუნივერსიტეტო სილაბუსი დანაშაულისა და სასჯელისა საკითხებზე.
ინტერვიუ
კოტე ერისთავი: პროფესორო გარლანდ, პირველ რიგში, უღრმესი მადლობა ინტერვიუსთვის, ნამდვილად დიდი პატივია თქვენთან საუბარი.
პოპულარულ აღქმაში და ხშირად აკადემიურ ლიტერატურაშიც სისხლის სამართლის სისტემა და სამართლებრივი სასჯელი გაგებულია, როგორც უბრალოდ დანაშაულის კონტროლის მექანიზმი. ამ პერსპექტივიდან, პრობლემას წარმოადგენს მხოლოდ სადამსჯელო ნორმების, პრაქტიკების და პროცედურების რეფორმირება დანაშაულის კონტროლის დასახული მიზნის მისაღწევად.
მაგრამ როგორც თქვენ თქვენს ცნობილ ნაშრომში ამტკიცებთ, სასჯელი უფრო მეტია, ვიდრე დანაშაულის კონტროლი; რომ სასჯელი და დასჯა უნდა გავიგოთ როგორც სოციალური ინსტიტუტი, გამოვიკვლიოთ მისი ისტორიული საფუძვლები, მისი პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული როლი და მნიშვნელობა; უნდა გამოვიკვლიოთ ის სტრუქტურული ძალები, რომელსაც გავლენა აქვს დასჯის პრაქტიკებზე, ისევე როგორც თავად დასჯის პრაქტიკების გავლენა ჩვეენს სოციალურ რეალობაზე.
თუ შეგიძლიათ, გვითხრათ, რატომ არის მნიშვნელოვანი, რომ დასჯა გავიგოთ როგორც სოციალური ინსტიტუტი და რას გულისხმობს ეს?
დევიდ გარლანდი: დიდი მადლობა, ვეცდები თანმიმდევრულად გავცე პასუხები თქვენს კითხვებს.
ვფიქრობ, რომ გავრცელებული აზრი იმის შესახებ, თუ რა არის სასჯელი – მისი სამართლებრივი, ფილოსოფიური განმარტება – არის შემდეგი: ეს არის უფლებამოსილი აქტორის რეაქცია დანაშაულზე, გადაცდომაზე. რეაქციაში, სანქციაში იგულისხმება გაკიცხვა მიუღებელი ქმედებისთვის, გარკვეული ნეგატიური პასუხი ქმედებაზე. ამ გაგებით, სასჯელი დანაშაულზე ნეგატიური რეაქციის შედეგია.
თუმცა, როცა დასჯის ინსტიტუტზე ვსაუბრობთ, როცა ვფიქრობთ სისხლისსამართლის მართლმსაჯულების ინსტიტუტზე, რომელიც დამნაშავეებს აკავებს, ასამართლებს და სასჯელს აკისრებს, ჩემი აზრით, ჩვენ მიდრეკილი ვართ, გავამარტივოთ და გავიგოთ ის, რაც ხდება, როგორც უბრალო რეაქცია დანაშაულზე ან მხოლოდ და მხოლოდ როგორც დანაშაულის კონტროლის მცდელობა; ჩვენ რეალურად ველით, რომ დამნაშავეების დასჯით მივაღწევთ დანაშაულის პრევენციის, შეკავების, კონტროლის მიზანს.
მე კი, ვფიქრობ, რომ ეს შეცდომაა. ეს შეცდომაა იმ მიზეზის გამო, რომ მთლიანობაში, დამნაშავეების დაკავება და დასჯა არ ფარავს დანაშაულებრივი ქმედებების უმეტესობას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დანაშაულებრივი ქმედებების უმრავლესობა არ მთავრდება დაკავებით, გასამართლებით და დასჯით. დამნაშავეების უმრავლესობას ვერ აკავებენ პირველი, მეორე თუ მესამე დანაშულის ჩადენის დროს; უამრავი დანაშაული ხდება, რომელიც მართლმსაჯულებას უსხლტება. ამიტომ, როგორც დანაშაულის კონტროლის ინსტრუმენტი, შეგვიძლია ჩავთვალოთ, რომ სასჯელი დაგვიანებული და არასაკმარისი პასუხია.
მართალია, სასჯელს აქვს გარკვეული შემაკავებელი ეფექტი – მის გარეშე ადამიანები უფრო ადვილად ჩაიდენდნენ დანაშაულს – მაგრამ სასჯელი, ცალკე აღებული, ვერ ასრულებს დანაშაულის კონტროლის ფუნქციას.
რა ასრულებს ამ ფუნქციას? სოციალიზაციის ნორმალური პროცესები, ახალგაზრების ინტეგრაცია; მათთვის ნორმების სწავლება; როგორც იტყვიან, საკუთარი თავის კონტროლის სწავლება და ჯგუფური პროცესები, რომელიც ადამიანებს კანონმორჩილ მოქალაქეებად აყალიბებს. თუ რამე მუშობს, სწორედ ეს მუშაობს. მხოლოდ ამ ყველაფრის წარუმატებლობის შემთხვევაში ხდება საჭირო სასჯელის დამხმარე საშუალების სახით გამოყენება, სასჯელის, რომელიც აუცილებელია, მაგრამ არ არის გარდაუვლად ეფექტური ინსტიტუტი. ეს რაც შეეხება პირველ საკითხს, რომ ჩვენ არ უნდა ავურიოთ სასჯელი დანაშაულის კონტროლში, რომ არის სხვა საგულისხმო და გასათვალისწინებელი პროცესებიც და რომ სასჯელი არის დამხმარე, დამატებითი საშუალება, რომელიც არც თუ ისე ეფექტურია.
მეორე საკითხი, რაზეც ყურადღებას გავამახვილებ, არის ის, რომ ჩვენ არ უნდა გავიგოთ დასჯის ინსტიტუტები, ანუ დაკავების, გასამართლების და სანქციის დაკისრების პრაქტიკები – და ასევე ის, თუ რა ტიპის სანქციები ეკისრებათ დამნაშავეებს, სიკვდილით დასჯა იქნება ეს, პატიმრობა, ჯარიმა, გამოსასწორებელი შრომა თუ ამ სანქციების ზომა – ეს ყველაფერი არ უნდა გავიგოთ უბრალოდ როგორც ტექნიკური პასუხი დანაშაულზე, თითქოს დასჯა მექანიკური რეაქცია იყოს, რომელსაც არ აქვს საკუთარი მნიშვნელობა, მიზნები და მახასიათებლები; რადგან მე მგონია, რომ – და ეს დასჯის სოციოლოგიის აბსოლუტურად ფუნდამენტური სვეტია – სასჯელის დაკისრების პრაქტიკებს და დასჯის ინსტიტუტებს აქვს თავისი მახასიათებლები, მნიშვნელობა და ამოცანები, რომელიც სცდება დანაშაულის კონტროლის მიზანს.
მაგალითად, ავიღოთ ისეთი საზოგადოება როგორიც შეერთებული შტატებია, სადაც პატიმრობის მაჩვენებელი 100 000 მოსახლეზე 700 პატიმარია და შევადაროთ ისეთ საზოგადოებას, როგორიც, მაგალითად, ნორვეგიაა, რომელსაც პატიმრობის მაჩვენებელი ათჯერ დაბალი აქვს – 100 000 მოსახლეზე 70 პატიმარი. ეს ორი საზოგადოება განსხვავებულად სჯის. ერთი მხრივ, გვაქვს საზოგადოება, რომელსაც სიკვდილით დასჯა აქვს; მეორე მხრივ, საზოგადოება, რომელსაც არ აქვს; საზოგადოება რომელიც დიდ ყურადღებას უთმობს ყოფილი მსჯავრდებულების რეაბილიტაციას, სოციუმში დაბრუნებას და მხარდაჭერას და მეორე მხრივ, ამერიკული საზოგადოება, რომელიც მუდმივად ეპყრობა მათ, ვინც ოდესღაც დანაშაული ჩაიდინა როგორც საზოგადოების მტრებს, რომლებიც მაქსიმალურად უნდა გაკონტროლდნენ. ეს არის ორი ძალზედ განსხვავებული საზოგადოება, განსხვავებული იმის მიხედვით, თუ როგორ სცემს პატივს ადამიანებს; როგორ სცემს პატივს თავისუფლებას; იმის მიხედვით, თუ როგორ ზღუდავს სახელმწიფო ძალაუფლებას; როგორი ურთიერთოებებია ადამიანებს შორის, სოლიდარული თუ მტრული ურთიერთობები და ა.შ.
მე ვფიქრობ, რომ საზოგადოების შესახებ ბევრი რამის თქმა შეგვიძლია იმის მიხედვით, თუ როგორ სჯის ის ადამიანებს. სოციალოგიური, ინტელექტუალური თვალსაზრისით დასჯის ინსტიტუტი ისეთივე ინსტიტუტია, როგორც სამსახური, ოჯახი ან რელიგია, რომელსაც შეუძლია გამოხატოს ან გამოააშკარავოს ის, თუ როგორ არის ესა თუ ის საზოგადოება ორგანიზებული. შესაბამისად, დასჯა არის სოციოლოგიურად საინტერესო ფენომენი და ამავე დროს დასჯა არის ძალიან პრაქტიკული, მნიშვნელოვანი გამოყენება სახელმწიფო ძალაუფლების, როგორც წესი, იმისთვის, რომ ტკივილი მიაყენოს ადამიანებს ან შეზღუდოს მათი თავისუფლება. ანუ პრაქტიკულად მნიშვნელოვანია იმის გაგება, თუ როგორ მუშაობს დასჯა; დანაშაულის ტექნიკური კონტროლის საკითხებთან ერთად, აუცილებელია ანალიზი იმ მრავალფეროვანი დინამიკის, ეკომიკური, პოლიტიკური და მორალური ძალების, რომელიც განსაზღვრავს სასჯელის ინსტიტუტს. ყველაფერთან ერთად, ეს გააზრება საჯარო პოლიტიკის განსაზღვრისთვისაა აუცილებელი.
რომ შევაჯამოთ, ბოლო 30-40 წლის განმავლობაში, განსაკუთრებით ბრიტანეთში, შეერთებულ შტატებში, ასევე სხვა ევროპულ ქვეყნებში და სამხრეთ ამერიკაშიც დანაშაულის სოციოლოგიის მიმართ ინტერესი იზრდება. ეს, ერთი მხრივ, არის ინტელექტუალური პროექტი,- დასჯის როგორც სოციალური ინსტიტუტის შესწავლა – მაგრამ ეს ასევე არის რეაქცია სადამსჯელო რეპრესიისა და დასჯის პრაქტიკების გაძლიერებასა და ინტენსიფიკაციაზე თანამედროვე საზოგადოებებში. ასე რომ, სამეცნიერო სფერომ განავითარა კვლევითი პროექტი დასჯის სოციოლოგიის მიმართულებით როგორც აკადემიური ინტერესიდან გამომდინარე, ისე პრაქტიკული და პოლიტიკური მიზნით, რომლის მნიშვნელობაც 1980იანი წლებიდან 2000იანი წლების ჩათვლით იზრდება.
კოტე ერისთავი: იმედი გვაქვს, რომ სულ მალე, GIPA და Platforma.ge ქართულად თარგმნიან თქვენს ცნობილ ნაშრომს, დასჯა და მოდერნული საზოგადოება, რომელშიც შესანიშნავ მიმოხილვას აკეთებთ დასჯის სოციოლოგიის მთავარი თეორიებისა და თეორეტიკოსების. ეს წიგნი შესანიშნავი სახელმძღვანელო იქნება სფეროთი დაინტერესებული სტუდენტებისა და მკვლევრებისთვის.
როცა დასჯის სოციოლოგიაზე ვსაუბრებთ, რა თქმა უნდა, პირველი ავტორი, რომელიც გვახსენდება, ემილ დურკემია. აღნიშნულ წიგნში თქვენ ვრცლად საუბრობთ მასზე. მინდა გთხოვოთ, შეძლებისდაგვარად, მოკლედ შეგვიჯამოთ დურკემის ნააზრევი დასჯის ინსტიტუტის სოციალური როლის შესახებ.
დევიდ გარლანდი: ეს ძალიან დიდი საკითხია. დურკემი სოციოლოგებს შორის გამორჩეულია იმით, რომ თავის სოციალურ და სამართლის თეორიაში დასჯას ცენტრალურ და ფუნდამენტურ მნიშვნელობას ანიჭებს. შევეცდები, შევაჯამო დურკემის იდეები სასჯელთან მიმართებით.
დურკემი, მე-19 საუკუნის ფრანგი სოციოლოგი და მოაზროვნე, ცდილობდა გაეგო რა ძალები, ურთიერთობები, იდეები, ღირებულებები უზრუნველყოფს საზოგადოების მთლიანობას, წესრიგს, სოლიდარობას, იმას, რაც აკავშირებს ადამიანებს და ჯგუფებს ერთმანეთთან ახალ საზოგადოებაში, სადაც ძველი ღირებულებითი სისტემა მორღვეულია, ადამიანებს არ აქვთ საერთო რელიგიური რწმენა და ა.შ. ერთი სიტყვით, მას აინტერესებს სოლიდარობისა და სოციალური წესრიგის წყაროები.
საბოლოო ჯამში, ის მიდის შემდეგ აზრამდე. დურკემი საუბრობს საზიარო ღირებულებებზე, იქნება ეს საზიარო ღირებულებები იმ გაგებით, რომ ყველას ერთი და იმავე რამის სწამს – მაგალითად, რელიგიური რწმენა, რომელიც აერთიანებს მთელ ტომს ან მთელ ჯგუფს – თუ ინდივიდუალიზმი, რომელიც დურკემისთვის ღირებულების მოდერნული ფორმაა, როცა ყველას სწამს ინდივიდის ხელშეუხებლობის, მისი მნიშვნელობის. მოდერნული საზოგადოება განამტკიცებს ყველა ღირებულებას, რომელიც შესაძლებლობას აძლევს ადამიანს, იყოს დაფასებული, პატივცემული და თავისუფალი.
დურკემი ასევე ცალსახად ამბობდა, რომ, რა თქმა უნდა, ყველა ინდივიდი არ არის სრულად ინტეგრირებული საზოგადოებაში; რომ აუცილებლად იქნებიან დევიანტები, აუცილებლად ვიღაც არ დაემორჩილება სოციალური ჯგუფის ნორმებს, წესებს და ღირებულებებს.
და ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, დურკემის თეორიული მტკიცებაა, რომ ყველა საზოგადოებაში, – იქნება ეს მონაზვნები თუ ბერები მონასტერში ან მე-19 საუკუნის დასასრულის ფრანგული საზოგადოებისნაირი კომპლექსური საზოგადოება – ყველა საზოგადოება კანონის დამრღვევებს სასჯელს აკისრებს და ამას არ აკეთებს დანაშაულის კონტროლისთვის. დურკემი ფიქრობს რომ სასჯელის გამოყენება დანაშაულის კონტროლისთვის გარკვეულწილად არაეფუქტურია, რესურსების ფლანგვაა და დიდი ალბათობით წარუმატებელი იქნება. დურკემი ფიქრობს, რომ დამნაშავეების დასჯა ხდება შემდეგი მიზეზით: სისხლის სამართლის დანაშაული, როგორც წესი, გულისხმობს ყველაზე კეთილსინდისიერი მოქალაქეებისთვის მნიშვნელოვანი ღირებულებების შელახვას. ასე რომ, როცა დანაშაული ხდება, დურკემს სჯერა, რომ მას შეუძლია გამოიწვიოს აღშფოთება მაყურებლებში. აქ დურკემი ადამ სმიტის მსგავსად (13:00)
თვითმხილველზე საუბრობს, რომელიც სიმპათიით თუ ემპათიითაა გამსჭვალული დანაშაულის მსხვერპლის მიმართ. დურკემი ფიქრობს, რომ აღშფოთება, რასაც ნორმების დარღვევის დროს კეთილსინდისიერი ადამიანები, სოციალური ჯგუფის კანონმორჩილი წევრები გრძნობენ, იწვევს აღნიშნული ქმედებისთვის შურისძიების ვნებას. და ორგანიზებულ საზოგადოებაში, მოდერნულ საზოგადოებაში, როგორც წესი, ამ ვნებას, ამ დაგროვილ და გაბერილ ენერგიულ ემოციას, რომელიც დანაშაულზე რეაგირებას ითხოვს, სახელმწიფო ინსტიტუტები დასჯის რიტუალში ამისამართებენ და აორგანიზებენ.
დურკემი აღწერს დასჯის რიტუალს, რომელსაც ის, სხვათა შორის, ხედავს როგორც სისხლის სამართლის მართლმსაჯულებაში, ისე სხვა სფეროებში, მაგალითად, ოჯახში. დურკემი დეტალურად საუბრობს სკოლაში დასჯაზეც, როცა მასწავლებელი – ავტორიტეტული ფიგურა – მოსწავლეებს ცუდი ქცევისთვის კიცხავს და სჯის. დურკემი კითხულობს, თუ რისთვისაა ეს რიტუალი და პასუხობს, რომ დასჯის რიტუალით, სინამდვილეში, მაყურებლისთვის იმის კომუნიკაცია ხდება, რომ არასწორია ის, რაც დამნაშავემ ჩაიდინა. დასჯით ხდება განტკიცება იმ ღირებულებების, რომელიც დამკვირვებლებისთვისაა მნიშვნელოვანი და დამნაშავის აქტით შელახული.
ასე რომ, სინამდვილეში, საინტერესო ისაა, რომ დურკემისთვის დასჯის მიზანი არ არის დამნაშავის გამოსწორება; მიზანი სხვა პოტენციური დამნაშავეების შეკავებაც კი არაა. დურკემი ფიქრობს, რომ ეს უკანასკნელი მიზნები სოციალიზაციით მიიღწევა, ოჯახებში, სამუშაო ადგილებზე, სკოლებში; ის ფიქრობს, რომ რეალურად, დასჯის მიზანი იმ ღირებულებების განმტკიცებაა, რომელსაც დამნაშავე თავისი ქცევით თავს ესხმის.
რეალურად, დასჯის აქტი გვეუბნება: შეხედეთ, დამნაშავემ დაარღვია ქურდობის თუ ძალადობის ამკრძალავი კანონი; ეს კანონი ნამდვილია, ეს ღირებულებები მნიშვნელოვანია სოციალური ჯგუფისთვის და მათი შელახვა არ დარჩება დაუსჯელი. ასე რომ, ამგვარი რიტუალით ჩვენ ვაკისრებთ სასჯელს დამნაშავეს, მაგრამ მიზანი მაყურებლისთვის იმის კომუნიკაციაა, რომ ეს ღირებულებები, რომელიც საზიაროა მათთვის, მნიშვნელოვანია და დამნაშავემ ისინი შელახა.
დურკემი ამბობს, რომ დასჯა რიტუალიზებული პროცესებით ღირებულებების კომუნიკაციის, ემოციის გამოხატვის, ჯგუფის სოლიდარობის განმტკიცების ენაა.
დურკემის აღწერა ძალიან სოციოლოგიურია. ის არ არის სასჯელის ტექნიკური, დანაშაულის კონტროლზე გამიზნული აღწერა; და მე ვფიქრობ, რომ რეალურად, ეს სასჯელის ინსტიტუტის ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტების შესახებ ფუნდამენტურად სწორი მიგნებაა. რა თქმა უნდა, დურკემი ამარტივებს საკითხს. ის ფიქრობს, რომ სოციალურ ჯგუფს ღირებულებების ერთი, თანმიმდევრული ნაკრები აქვს; რომ ყველა დანაშაული ამ ღირებულებების დარღვევაა; რომ სახელმწიფო კეთილსინდისიერად წარმოადგენს ამ ჯგუფს და შესაბამისად ატარებს ამგვარ რიტუალს; რომ მაყურებლები დაინახავენ დასჯას და ერთნაირი ფიქრები გაუჩნდებათ. ეს ყველაფერი ამარტივებს კომპლექსურ დამოკიდებულებას, რაც მოდერნულ საზოგადოებებში სხვადასხვა ადამიანს სხვადასხვა ღირებულებებთან და კანონებთან აქვს. მაგრამ ემოციური, მორალური რეაქციის, დანაშაულის მიმართ აღშფოთების, შურისძიების სურვილის, იმ ღირებულების განმტკიცების საფუძველმდებარე დინამიკა, რომელიც დანაშაულით შეილახა, ჩემი აზრით, ცენტრალური მნიშნველობისაა იმის გასაგებად, თუ როგორ მუშაობს დასჯა ოჯახებში, ეკლესიაში, სკოლებში და ზოგადად სახელმწიფოში.
კოტე ერისთავი: გამოდის, რომ დურკემისთვის დასჯა მხოლოდ და მხოლოდ ირეკლავს უკვე არსებულ მორალ ღირებულებებს და განსაზღვრულია უკვე არსებული მორალური წესრიგით, რომლის განმტკიცებასაც ის ემსახურება. საინტერესოა, რამდენადაა შესაძლებელი დურკემისთვის, რომ დასჯის პრაქტიკებმა თავად შექმნას და განსაზღვროს საზოგადოების ღირებულებები, სოლიდარობა?
დევიდ გარლანდი: ეს საინტერესო და კომპლექსური კითხვაა და, სხვათაშორის, ამ საკითხს ვაანალიზებ სასჯელის სოციოლოგიის სახელმძღვანელოში, რომლის ავტორიც გახლავართ ჩემს მეგობრებთან, რიჩარდ სპარკსთან და ჯონათან საიმონთან, ერთად.
ვფიქრობ, რომ დურკემი, თუ მის თეორიულ იდეებს გავაერთიანებთ და მათ საუკეთესო ვერსიას წარმოვადგენთ, დაახლოებით შემდეგ რამეს ვარაუდობს: დასჯის რიტუალის დადგმამდე უნდა არსებობდეს საზოგადოებისთვის საერთო სოლიდარობა და ღირებულებები. მეორე მხრივ, დასჯა არ არის უბრალოდ უკვე არსებული სოლიდარობის გამოხატულება; მას ასევე შეაქვს წვლილი სოლიდარობის წარმოებასა და კვლავწარმოებაში; და მართლაც, როცა სამართლის, მორალის თუ სოციალური ღირებულებების განვითარებაზე ვფიქრობთ, ერთი, რაც ცხადია – და სამართლის სოციოლოგია ნამდვილად ადასტურებს ამას – არის ის, რომ სამართლისა და დასჯის რიტუალები, ხანდახან, არა მხოლოდ გამოხატავენ და იმეორებენ, არამედ თავად ქმნიან ღირებულებებს. მაგალითად, დროთა განმავლობაში, ოჯახური ძალადობა, ქალების მიმართ ძალადობა თუ სექსუალური ძალადობა უგულვებელყოფილი იყო და ქმარსა და ცოლს შორის ნორმალურ ურთიერთობადაც კი ითვლებოდა როგორც ტრადიციული გენდერული იერარქია, პატრიარქატი და ა.შ. ადამიანების ნაწილს სჯეროდა და სჯერა ასეთი ურთიერთოებების. როცა სამართლის რეფორმა ხდება და ოჯახურ ძალადობას სერიოზულად უდგებიან და სანქციის ქვეშ ექცევა; როცა კანონი, პოლიცია და სასამართლოები იწყებენ რეაგირებას დასჯის რიტუალებით, როცა ვიღაც ცხადდება სექსუალურ დამნაშავედ, ოჯახური ძალადობის ჩამდენად, როცა ის საჯაროდ გაკიცხული და დასჯილია, ეს ღირებულებების შექმნისა და განვრცობის გზაა, რადგან ამგვარი ქცევა არასწორად და დასაგმობად ცხადდება ავტორიტეტული კანონებისა და სამართლებრივი ინსტიტუტების, სახელმწიფოს მიერ. ამგვარი მიდგომა მუშაობს. ის არა მხოლოდ კეთილსინდისიერად გამოხატავს უკვე არსებულ რეალობას, არამედ ქმნის რეალობას და ხელს უწყობს ღირებულებების განვითარებასა და გამომზეურებას.
ამიტომ, ვფიქრობ, რომ დურკემის ნააზრევი, – შესაძლოა ყოველთვის ცხადად არა, მაგრამ მისი საუკეთესო შუქზე წაკითხვის შემთხვევაში, – შესაძლებლობას გვაძლევს, ვიფიქროთ სოლიდარობაზე როგორც ნებისმიერი საზოგადოების მიმდინარე პრობლემაზე. ვიფიქროთ ღირებულებების შექმნაზე, ღირებულებების განმტკიცებაზე, ადამიანების შთაგონებაზე, ადამიანების დისციპლინირებაზე, რომ გაიზიარონ, აღიარონ და იცხოვრონ ამ ღირებულებებით, როგორც მიმდინარე სამუშაოზე, რომელშიც დასჯის ინსტიტუტი მონაწილეობს.
უნდა ვთქვა, რომ კომპლექსურ საზოგადოებებში, ხანდახან, სახელმწიფო, სამართალი, სამართლის აღსრულება და დასჯა შესაძლოა ემსახურებოდეს ღირებულებებს, რომელიც არ არის გაზიარებული საზოგადოების დიდი ნაწილის მიერ და პირიქით, ბევრისთვის რეპრესიულ ინსტრუმენტებადაა აღქმული. მაგალითად, ომი ნარკოტიკების წინააღმდეგ აშშ-ში, 1970იანი და 80იანი წლებიდან მოყოლებული, ხშირად, კრიმინალიზებული ნივთიერებების შენახვისა და გაყიდვის აქტს ეპყრობოდა როგორც უმძიმეს დანაშაულს, რომელიც ძალზედ სერიოზულ და მკაცრ სასჯელს იმსახურებდა. ვფიქრობ, რომ ამერიკელი ხალხი, რაღაც ეტაპზე, მიხვდა, რომ ამგვარი მიდგომა არ ეფუძნებოდა სათანადო პოლიტიკას თუ მორალს და მას დაუპირისპირდა. ეს ხალხი ფიქრობდა, რომ სინამდვილეში ნარკოტიკის მოხმარებასა და გაყიდვაზე ასეთი რეპრესიული რეაქცია ზედმეტად მკაცრი იყო და არ შეესაბამებოდა იმ ღირებულებებს, რომელსაც ბევრი ადამიანი იზიარებდა. ასე რომ, კავშირი სამართალსა და დასჯას შორის, ღირებულებებსა და სოლიდარობას შორის კომპლექსურია, რომელსაც ბევრი მიმართულება შეიძლება, ჰქონდეს.
კოტე ერისთავი: თუ დურკემისთვის დასჯას, ძირითადად, პოზიტიური პოლიტიკური და სოციალური ფუნქცია აქვს მორალური წესრიგის, საზოგადოების მორალური თვითაღქმის განმტკიცებაში თუ სოციალური დეზორგანიზებულობის გამოსწორებაში, არსებობს სხვა ტრადიციაც, რომელიც დასჯაში ძალაუფლებისა და კონტროლის ინსტრუმენტს ხედავს. ვგულისხმობ, რა თქმა უნდა რა მარქსისტულ და ფუკოლდიანურ პერსპექტივებს. მესმის, რომ ძალიან რთულია დასჯის საკითხებზე ამ ორი პერსპექტივის შეჯამება, მაგრამ მაინც უნდა გთხოვოთ.
დევიდ გარლანდი: სასჯელის შესწავლისადმი მარქსისტული მიდგომა კომპლექსურია, რადგან თავად მარქსისტული აზროვნების ტრადიცია მოიცავს მარქსის ნააზრევის ბევრ განსხვავებულ ინტერპრეტაციულ ვერსიას და წაკითხვას. ხანდახან აქცენტი ეკონომიკაზე, წარმოების წესზე და შრომის ბაზარზე კეთდება, და ხანდახან – პოლიტიკასა და იდეოლოგიაზე. მაგრამ, არა ერთი მცდელობა ჰქონიათ მარქსისტებს, განეხილათ სასჯელის საკითხები მარქსისტული ჩარჩოს გამოყენებით და ვეცდები მოკლედ ვისაუბრო ამ მცდელობებზე.
ავიღოთ ყველაზე ცნობილი მარქსისტული ანალიზი. 1930იან და 40 იან წლებში, ფრანკფურტის სკოლაში მოღვაწე ავტორების, გეორგ რუშეს და ოტო კირკჰაიმერის ნაშრომი სასჯელის მარქსისტული თეორიის კლასიკური ნიმუშია. არსებითად, ეს არის აღწერა, რომლის თანახმადაც, დასჯის ინსტიტუტი, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა ინსტიტუტი, განსაზღვრულია წარმოების წესის, დასაქმებულებსა და დამსაქმებლებს, კაპიტალისტებსა და მშრომელებს შორის ურთიერთობებით. და როცა ვფიქრობთ, თუ რა არის დასჯა, ჩვენ არ უნდა ვიფიქროთ მასზე, დურკემის მსგავსად, როგორც მორალურ ქმედებაზე, ან სისხლის სამართლის სისტემის ოფიციალური პირების მსგავსად, როგორც დანაშაულის კონტროლის ინსტრუმენტზე. ჩვენ უნდა გავიგოთ სასჯელი როგორც კაპიტალისტური შრომის ბაზრის შევსების, განმტკიცების, გაძლიერების ინსტრუმენტი. გრძელვადიან პერსპექტივაში, ამ ავტორების თანახმად, თუ შევხედავთ სასჯელის ისტორიას ფეოდალიზმიდან მოყოლებული კაპიტალისტური წარმოების წესის ჩათვლით, ვნახავთ, რომ დროთა განმავლობაში სადამსჯელო ინსტიტუტების, დასჯის ფორმების და საბოლოო ჯამში, დასჯის მასშტაბის ჩამოყალიბებას განსაზღვრავს ყოველ კონკრეტულ პერიოდში არსებული შრომის ბაზრის საჭიროებები. ხანდახან, როცა უხვი სამუშაო ძალაა, ადამიანის სიცოცხლის ღირებულება, დამნაშავის სიცოცხლის ღირებულება ძალიან დაბალია; ხოლო მაშინ, როცა სამუშაო არასაკმარისია, საჭირო ხდება დამნაშავეების ჩართვა შრომასა და წარმოებაში, ციხის შრომაში; ასევე, გარკვეული პერიოდის შემდეგ, როცა მშრომელებს ხელი მიუწვდებათ ხელფასებზე, შესაძლებელი ხდება ფულადი ჯარიმების შემოღება და ა.შ.
ეს ავტორები გვიყვებიან ამბავს, რომელშიც სასჯელის ისტორია კაპიტალისტური შრომის ბაზრის ისტორიის პარალელურად ვითარდება. სინამდვილეში, ეს არის პოლიტიკური ეკონომიკის შესახებ ამბავი, სადაც დასჯა დაკავშირებულია წარმოების წესსა და ეკონომიკასთან. მე ვიტყოდი, რომ რუშე და კირკჰაიმერის აღწერა, რაღაც გაგებით, დასჯის პირველი ნამდვილი მარქსისტული ანალიზია, რომელიც 1930 წლებში დაიწერა, როცა ბევრი ღირებული მტკიცებულება, ბევრი ინფორმაცია, შედარებითი და ისტორიული ნაშრომი ჯერ კიდევ არ იყო ხელმისაწვდომი. მე ვიტყოდი, რომ მათი აღწერა საკმაოდ ხისტი, საკმაოდ ეკონომისტური, საკმაოდ რედუქციონისტულია, მაგრამ მისი ძირითადი არსი შეიცავს ფუნდამენტურ მიგნებას, რომ დამნაშავეების მოპრყობა – რომლებიც, როგორც წესი, ღაბიბები არიან, მშრომელთა კლასის დაბალი ფენებიდან – ამ ადამიანებისადმი მოპყრობა სისხლის სამართლის სისტემის მხრიდან განპირობებულია არსებული ეკონომიკური გარემოებებით. და მართლაც, ციხის შრომის ბუნებას და ხანდახან სასჯელის ზომას, – რამდენი ადამიანია სეგრეგირებული, შრომის ბაზრიდან ციხის სეგრეგაციაში გადასროლილი და ა.შ – შესაძლოა ჰქონდეს – და ჰქონია კიდეც – საფუძველმდებარე, განმსაზღვრელი ეკონომიკური ფაქტორები.
გარდა ამისა, საინტერესო ნაშრომებს იპოვით ავტორებთან, რომლებიც მარქსიზმიდან ოდნავ დაშორებულები არიან, მაგრამ ხაზს უსვამენ პოლიტიკური ეკონომიკის მნიშვნელობას იმის განსაზღვრაში, თუ როგორ ვსჯით.
ძალიან მნიშვნელოვანი შედარებითი ნაშრომები არსებობს, რომელიც კაპიტალიზმის სხვადასხვა ფორმებს უყურებს – ერთი მხრივ, კაპიტალისტურ საზოგადოებებს, სადაც არის უმუშევრობის მხარდაჭერა, ძლიერი პროფკავშირები, გულუხვი კეთილდღეობის სახელმწიფო და მეორე მხრივ, საზოგადოებებს, როგორიცაა შეერთებული შტატები, სადაც რეალურად ეს ყველაფერი არ გვაქვს; შრომის ბაზარი პრეკარულია, სუსტი უმუშევრობის მხარდაჭერის მექანიზმები და სუსტი პროფკავშირებია – და განიხილავს თუ როგორ განსხვავებულად სჯიან ეს საზოგადოებები. აღნიშნული ავტორებთან – და მე მხედველობაში მყავს ნიკი ლეისი (Nicky Lacey, LSE), დევიდ სოსკასი (David Soskice, LSE), ალესანდრო დე ჯიორჯი (Alessandro de Giorgi San Jose university), ჯონ სატონი (John Sutton, University of California) ვხვდებით ძალიან კარგ შედარებით ანალიზს, რომელიც ცდილობს დაგვანახოს, თუ რა გავლენა აქვს ცვლილებებს პოლიტიკურ ეკონომიკაში ან პოლიტიკური ეკონომიკის სხვადასხვა ფორმებს პატიმრობის მაჩვენებელსა და დასჯის ფორმებზე.
სასჯელის მარქსისტულ ანალიზში არის ერთი ვერსია, რომელიც სასჯელის ბუნების გასაგებად ნაკლებად ეყრდნობა ეკონომიკურ არგუმენტს და უფრო მეტად იდეოლოგიაზე ფოკუსირდება. მაგალითად, არსებობს ძალიან მნიშვნელოვანი ნაშრომი დუგლას ჰეის (Douglas Hay) ავტორობით, მარქსისტი ისტორიკოსის, რომელმაც 1970 წლებში, დაწერა კლასიკური წიგნი, უფრო სწორად კლასიკური სტატია, ძალიან გრძელი სტატია, 18 საუკუნეში გავრცელებულ სიკვდილით დასჯის ფორმებზე. ჰეის ნაშრომი მართლაც საინტერესოა. ის იყენებს მარქსისტულ ჩარჩოს და მიზნად ისახავს, ახსნას, თუ როგორ იყენებდა მე-18 საუკუნის ინგლისური მმართველი კლასი სამართლის აღსრულების ინსტიტუტებს, სისხლის სამართალს და კონკრეტულად დასჯას, რათა განემტკიცებინა მმართველი კლასის ლეგიტიმურობა, ჩაება მშრომელები მსახურებასა და მორჩილებაზე დაფუძნებულ ურთიერთობებში და განემტკიცებინა მართვის ის იდეოლიგია, რომელზეც ადრეული კაპიტალისტური სისტემა იყო დამოკიდებული.
დუგლას ჰეის ანალიზში საინტერესო ის არის, რომ ის გვთავაზობს მთლიანი სადამსჯელო რიტუალის თეატრალურობის, პერფორმატიულობისა და სიმბოლიზმის ძალიან დეტალურ აღწერას და გვიჩვენებს, თუ როგორ ემსახურება სასამართლოები, სასამართლოს ორგანიზების პრინციპი, მოსამართლეების ენა, დასჯის მთელი პროცესი, ჩამოხრობის და სიკვდილით დასჯის დადგმა თუ უკანაკსნელ მომენტში შეწყალების გამოყენება გაბატონებული კლასის ძალაუფლებისა და მორჩილების იერარქიის განმტკიცებას. საინტერესო აქ ის არის, რომ კლასობრივ საკითხს თუ გვერდზე გადავდებთ, ამგვარი ანალიზი თავისუფლად შეეძლო თავად დურკემს გაეკეთებინა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დურკემის მსგავსად, ჰეის ანალიზიც მთლიანად რიტუალის, თეატრის, სიმბოლოების, კომუნიკაციის საკითხის გარშემო ტრიალებს; დასჯას განიხილავს არა როგორც დანაშაულის კონტროლის მექანიზმს, არამედ იმ ღირებულებების გამოხატულებას, რომელიც განამტკიცებს საზოგადოებაში არსებულ ნორმატიულ შეხედულებებს. ჰეი ფიქრობს, რომ ეს ნორმატიული შეხედულებები კლასობრივია, რომ გაბატონებული კლასი დომინირებს იდეოლოგიის, ჰეგემონიის მეშვეობით. დურკეიმი კი ფიქრობს საზოგადოებაზე, როგორც ჯგუფზე, რომელსაც საერთო სოლიდარული ღირებულებები გააჩნია. სწორედ აქ არის განსხვავება და არა უშუალოდ დეტალურ ანალიზში იმისა, თუ როგორ მოქმედებს დასჯის ინსტიტუტი.
