„კონსტიტუციას უწოდებენ იმ ნაირ წესს მართებლობისას, რომლით ხელმწიფის უფლება გარეშემოზღულია ხალხისაგან ამორჩეული დეპუტატებისაგან“.
ილია ჭავჭავაძე
შესავალი
1-ელ სექტემბერს საქართველოს მმართველმა პარტიამ („ქართული ოცნება“) გაავრცელა განცხადება, რომ პარლამენტი საქართველოს ამჟამინდელი პრეზიდენტის – სალომე ზურაბიშვილის წინააღმდეგ იმპიჩმენტის პროცედურას იწყებს.
რამდენიმე დღით ადრე პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ განაცხადა, რომ პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილი გერმანიის დედაქალაქ ბერლინში 31 აგვისტოს საქართველოს ევროკავშირის წევრობის კანდიდატი ქვეყნის სტატუსის მინიჭების მხარდასაჭერად ევროპელ ლიდერებთან შეხვედრას იწყებს.
30 აგვისტოს მთავრობის ადმინისტრაციამ გაავრცელა განცხადება, რომელშიც აღნიშნულია, რომ პრეზიდენტს უარი ეთქვა ვიზიტებზე უკრაინაში, გერმანიაში, პოლონეთში, შვეიცარიაში, ბელგიაში, დანიაში, არაბთა საამიროებში, ისრაელში, ბულგარეთსა და ჩეხეთში.
მთავრობა განმარტავს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისად, საგარეო პოლიტიკის განხორციელება საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილებაა და საქართველოს პრეზიდენტი საგარეო ურთიერთობებში წარმომადგენლობით უფლებამოსილებას, მხოლოდ და მხოლოდ, საქართველოს მთავრობის თანხმობით ახორციელებს.
პრეზიდენტის პოზიციაა, რომ იგი არ არღვევს კონსტიტუციას – პირიქით, ის იცავს კონსტიტუციით დაკისრებულ ვალდებულებებს, კერძოდ, კონსტიტუციის ბოლო მუხლით – 78-ე მუხლით განსაზღვრულ ვალდებულებას: „კონსტიტუციურმა ორგანოებმა თავიანთი უფლებამოსილების ფარგლებში მიიღონ ყველა ზომა ევროპის კავშირსა და ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში საქართველოს სრული ინტეგრაციის უზრუნველსაყოფად.“
საკონსტიტუციო სარჩელის შესატანად აუცილებელია მინიმუმ 50 დეპუტატის ხელმოწერა. საპარლამენტო უმრავლესობაში ამ ეტაპზე 84 დეპუტატია. საკონსტიტუციო სასამართლოს დასკვნის მოსამზადებლად ერთთვიანი ვადა აქვს. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ კონსტიტუციის დარღვევის დადასტურების შემდეგ პრეზიდენტის გადაყენებას დეპუტატის 100 ხმა სჭირდება, რაც მმართველ პარტიას არ აქვს.
საკონსტიტუციო სასამართლოში, 12 სექტემბერს, საპარლამენტო უმრავლესობის წარმომადგენელმა პრეზიდენტის იმპიჩმენტის საკითხზე კონსტიტუციური წარდგინება შეიტანა, რომელსაც 80 დეპუტატი აწერს ხელს.
ამ მოკლე მიმოხილვის მიზანია გამოიკვეთოს პრეზიდენტის პოზიცია და იმპიჩმენტის საფუძველი, უფრო სწორედ, მისი უსაფუძვლობა საქართველოს მოქმედი 1995 წლის კონსტიტუციის შესაბამისად.
2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმა
საქართველოს მოქმედი კონსტიტუცია 1995 წლიდან რამდენჯერმე შეიცვალა. ყველაზე მასშტაბური საკონსტიტუციო რეფორმები განხორციელდა 2004, 2010 და 2017-2018 წლებში. ამ სამი საკონსტიტუციო რეფორმიდან ყველაზე ფუნდამენტური იყო ბოლო, 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმა.
2003 წლის „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, 2004 წელს შეიცვალა საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუცია – საფრანგეთის 1958 წლის კონსტიტუციის მაგალითზე – დამკვირდა ნახევრად-საპრეზიენტო მმართველობა (კონსტიტუციის თავდაპირველი ვერსია ითვალისწინებდა საპრეზიდენტო რესპუბლიკას, დაფუძნებულს აშშ-ს მოდელზე).
1995 წლის კონსტიტუცია კვლავ განახლდა 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმით, რომელიც ძალაში შევიდა 2013 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ. მმართველობის ფორმად კვლავ ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკა განისაზღვრა, რადგან პრეზიდენტი პირდაპირ აირჩეოდა. მაგრამ გაძლიერდა პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილებები პრეზიდენტის უფლებამოსილებების შეკვეცის ხარჯზე. არსებობს დებატი იმ საკითხთან დაკავშირებით, 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად საპარლამენტო რესპუბლიკა მივიღეთ თუ კვლავ ნახევრად-საპრეზიდენტო. ამ დებატების მიზეზით 2014 წლის 27 ივნისს ასოცირების ხელშეკრულებას ხელი საქართველოს პრემიერ-მინისტრმა მოაწერა, სამწუხაროდ. რადგან მიჩნეულ იქნა, რომ საგარეო-პოლიტიკურ კონტექსტში მისი ფუნქციები წამყვანი იყო. უნდა მომხდარიყო პირიქით – სინამდვილეში 2014 წლისათვის საქართველო ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკა იყო (მცდარია მოსაზრება, რომ რადგან მთავრობა უფლებამოსილებას პარლამენტის წინაშე იხსნის – საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ ახალი მთავრობის ჩამოყალიბება რადგან არის აუცილებელი, მმართველობის ფორმას საპარლამენტო რესპუბლიკა წარმოადგენს. გადამწყვეტი ნიშანი მმართველობის ფორმის დეფინირებისათვის პრეზიდენტის ფუნქციებია – საქართველოს პრეზიდენტი 2014 წლისათვის პირდაპირი არჩევნების საფუძველზე არჩეული გიორგი მარგველაშვილი იყო და ამ თვალსაზრისით, მის კონსტიტუციურ მანდატს მაღალი ლეგიტიმაცია გააჩნდა) და ასოცირების ხელშეკრულებაზეც ხელი საქართველოს პრეზიდენტს უნდა მოეწერა.
საქართველოს მოქმედი პრეზიდენტის – სალომე ზურაბიშვილის მიერ ფიცის დადების შედეგად, 2018 წლის 16 დეკემბერს ძალაში შევიდა 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო ცვლილებები და შესაბამისად, საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის ბოლო და მოქმედი რედაქცია. 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმა იყო ყველაზე ყოვლისმომცველი საკონსტიტუციო რეფორმა 1995 წელს საქართველოს კონსტიტუციის მიღების შემდეგ. საქართველო ამ კონსტიტუციური რეფორმის შესაბამისად გახდა საპარლამენტო რესპუბლიკა, მაგრამ 2024 წლამდე გარდამავალი ეტაპია: სრულყოფილად საპარლამენტო რესპუბლიკა საქართველო 2024 წლიდან ხდება, თუკი მოქმედი პრეზიდენტი მანამდე არ გადააყენეს ან არ გადადგა. აქტუალურ დროში საქართველოს ჰყავს პირდაპირი არჩევნების შედეგად არჩეული პრეზიდენტი, რომელიც ფუნქციონირებს საპარალენტო მოდელისათვის განკუთვნილი, არაპირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის უფლებამოსილებრივი ჩარჩოს გათვალისიწნებით – მისი კონსტიტუციური სტატუსისა და მაღალი ლეგიტიმაციისათვის შეუფერებელი, დაჩეხილი უფლებამოსილებებით. ვიდრე პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილია, 2018-დან 2024 წლამდე საქართველო ჯერ კიდევ არ არის სრულყოფილი საპარლამენტო რესპუბლიკა. ეს უკანასკნელი ნახევრად-საპრეზიდენტოსა და საპარლამენტო რესპუბლიკას შორის გარდამავალი ჰიბრიდია, მმართველობის ფორმის მიხედვით.
2017-2018 წლების ბოლო საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ, საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუცია ფორმალურად, ნაწილობრივ, გაუმჯობესდა. თუმცა, ეს საკონსტიტუციო რეფორმა მწვავე კრიტიკის საგანია ლეგიტიმურობის დეფიციტის გამო. რეფორმა განხორციელდა მხოლოდ მმართველი პარტიის („ქართული ოცნების“) მხარდაჭერით, რომელსაც გააჩნდა საკონსტიტუციო უმრავლესობა. კონსტიტუციის ფუნდამენტური რეფორმა შედგა ყოველგვარი საკონსტიტუციო რეფერენდუმის გარეშე.[1] გარდა ამისა, მივიღეთ საპარლამენტო რესპუბლიკა 2024 წლისათვის, რომელშიც 2018 წლიდან უკვე ერთპალატიანი პარლამენტია წამყვანი პოლიტიკური როლის მქონე. თანამედროვე დემოკრატიებში საპარლამენტო რესპუბლიკები, არსებითად, ორპალატიანი პარლამენტის ფარგლებში ფუნქციონირებენ. საიმისოდ, რომ მმართველ პარტიას არ ჰქონდეს წვდომა ყველანაირ პოლიტიკურ ბერკეტზე ქვეყანაში.
მიუხედავად ამისა, 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის განსაკუთრებული მიღწევაა მმართელობის ფორმის შეცვლა – საქართველო თითქმის 100 წლის შემდეგ 2024 წლიდან კვლავ აყალიბებს საპარლამენტო რესპუბლიკას.
2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგები სრულად ამოქმედდება 2024 წლიდან (პირველი სრულად პროპორციული საპარლამენტო არჩევნები 2024 წელს გაიმართება და პირველი არაპირდაპირი არჩეული პრეზიდენტი 2024 წელს უნდა აირჩეს). მანამდე რაც შეიცვალა ამ რეფორმით, უკვე სრულად ამოქმედდა. განსაკუთრებით შეკვეცილი უფლებამოსილებები პრეზიდენტისა, რომელიც არაპირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის კონსტიტუციური მანდატისათვის არის შესაფერისი და არა პირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის – სალომე ზურაბიშვილისათვის.
პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილი პირდაპირი არჩევნებით 2018 წელს აირჩიეს. მიუხედავად ამისა, 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის ავტორების გადაწყვეტილებით (საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარე იყო ამჟამინდელი მმართველი პარტიის თავმჯდომარე – ირაკლი კობახიძე), მასზე სრულად გავრცელდა საპარლამენტო რესპუბლიკის ატრიბუტები. რაც გულისხმობს, რომ საქართველო, ფაქტობრივად, ჯერ კიდევ ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკაა, საპარლამენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტისათვის იმანენტური (დამახასიათებელი) უკიდურესად შეზღუდული უფლებამოსილებებით.
2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმას, გარდა დეფიციტის ლეგიტიმაციისა, თან ახლავს ხარვეზები მაგ. კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტი პირდაპირ განსაზღვრავს, რომ პრეზიდენტის საგარეო წარმომადგენლობა უნდა განხორციელდეს მთავრობის თანხმობით, რაც საპარლამენტო მმართველობის ფარგლებშიც კი არ შეესაბამება პრეზიდენტის, როგორც სახელმწიფოს მეთაურის ფუნქციებს (იხ. მაგალითად, გერმანიის ძირითადი კანონის შესაბამისი მუხლი 59, სადაც ასეთი თანხმობა არ არის გათვალისწინებული ქვეყნის საგარეო-პოლიტიკური წარმომადგენლობისას კონსტიტუციის ტექსტში. კოორდინირებითი პროცედურები მიმდინარეობს მთავრობასთან საგარეო-პოლიტიკის დეფინირებისას, როგორც დამკვიდრებული კონსტიტუციური პრაქტიკა, მაგრამ კონსტიტუციაში ეს არ არის აღნიშნული). ეს ფორმულირება არ არის თავსებადი სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის (1969 წ.) მე-7 მუხლთან, რომლის შესაბამისად, პრეზიდენტი a priori წარმომადგენელია საკუთარი ქვეყნისა საგარეო ურთიერთობებში და თან საერთაშორისო-სამართლებრივად.
სწორია საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციის 49-ე მუხლის ჩანაწერი, სადაც აღნიშნულია, რომ „საქართველოს პრეზიდენტი წარმოადგენს საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში“. ამავე კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველ პუნქტში სხვა რამ არის აღნიშნული. კერძოდ, მითითებულია, რომ: „საქართველოს პრეზიდენტი „მთავრობის თანხმობით ახორციელებს წარმომადგენლობით უფლებამოსილებებს საგარეო ურთიერთობებში“. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ კონსტიტუციური წარდგინების განხილვისას საქართველოს კონსტიტუციის ეს ორი მუხლი ერთობლივად უნდა განიმარტოს, 49-ე მუხლის ჩანაწერის სასარგებლოდ.
გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია, რომ პრეზიდენტმა ზურაბიშვილმა თავისი პოზიცია კონსტიტუციის 78-ე მუხლს დააფუძნა. კონსტიტუციის 78-ე მუხლი, რომელიც ქვეყნის ჩრდილოატლანტიკური და ევროპული ინტეგრაციისათვის ძალისხმევის გაწევის ვალდებულებას გულისხმობს კონსტიტუციური ორგანოებისათვის (მთავრობაც და პრეზიდენტიც კონსტიტუციური ორგანოებია), არის უკვე კონსტიტუციის დონეზე დეფინირებული საგარეო-პოლიტიკური ნება. ამ მუხლის განხორციელებისას თანხმობა და კონსენსუსი სახელისუფლებო ორგანოებსა და პრეზიდენტს შორის უკვე კონსტიტუციის დონეზე არსებობს.
და ეს ნორმა რომც არ არსებობდეს, საქართველოს პრეზიდენტი, მოქმედი კონსტიტუციური მანდატის გათვალისწინებით, უფლებამოსილია წარმოადგინოს სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე მთავრობის თანხმობის გარეშე, როდესაც საკითხი უკავშირდება, უბრალოდ, პოლიტიკურ ვიზიტებს ევროპის დედაქალაქებში.
პრეზიდენტის კონსტიტუციური მანდატი – გაორებული საგარეო-პოლიტიკური ფუნქციები
საქართველოში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესები 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის მიღწევებიდან გამომდინარეობს, თითქოს პირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის კონტექსტში უკვე შეიქმნა „საპარლამენტო რესპუბლიკა“.
საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციით ჯერ კიდევ გარდამავალი ეტაპია და ის ლეგიტიმაცია, რაც პირდაპირი არჩევნებით არჩეულ საქართველოს პრეზიდენტს აქვს, ფარავს იმ უთანხმოებით პროცესს, რაც გააჩნია მას ხელისუფლებასთან საგარეო წარმომადგენლობის განხორციელებისას.
საქართველოს კონსტიტუცია არ ცნობს ხელისუფლების აბსოლუტურ დისკრეციას მსგავს საკითხებში. საგარეო წარმომადგენლობითი ფუნქცია ორმხრივი პასუხისმგებლობის საკითხია, რომლის ფარგლებშიც პრეზიდენტის პოზიცია მთავრობამ უნდა განიხილოს. მით უმეტეს, როცა პრეზიდენტი პირდაპირი წესით არჩეულია და აქვს მაღალი ლეგიტიმაცია. ამავდროულად, პრეზიდენტი ახორციელებს უკვე გაცხადებულ და დეფინირებულ პოლიტიკურ ნებას: იცავს კონსტიტუციით პირდაპირ აღიარებულ საგარეო-პოლიტიკურ კურსს (მუხ. 78, საქართველოს კონსტიტუცია).
პრეზიდენტი არის დამოუკიდებელი აქტორი, როგორც სახელმწიფოს მეთაური, აპარტიული პოლიტიკური სუბიექტი, სუვერენიტეტის გარანტი და არ შეიძლება იყოს უბრალოდ, პარტიული სატელიტი (წარმოადგენდეს პარტიული ნიშნით ჩამოყალიბებული მთავრობის პოლიტიკური ნების გამოვლენის ინსტრუმენტს). მით უმეტეს, როცა საქმე ეხება უკვე კონსტიტუციით განსაზღვრული პოლიტიკური ნების განხორციელებას და ამ კონტექსტში, საგარეო წარმომადგენლობას. მთავრობა არ ფლობს ამ სახის აბსოლუტურ სამართლებრივ ექსკლუზივს თუნდაც სხვა საპარლამენტო რესპუბლიკებში, რომ აღარაფერი ვთქვათ ქართულ რეალობაზე.
საქართველოს კონსტიტუცია ფორმალურად დაარღვია პრეზიდენტმა, მაგრამ რაც დაირღვა (მთავრობის თანხმობის აუცილებლობა – კონსტიტუციის 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი) – უშუალოდ შესაბამისი კონსტიტუციური ნორმა აღმოჩნდა საქართველოს კონსტიტუციაში 2017/18 წლების რეფორმის შედეგად. და ეს ნორმა პრობლემატურია შემდეგი მიზეზის გამო: პრეზიდენტი a priori არის წარმომადგენელი საგარეო ურთიერთობებში საკუთარი მანდატის ძალით და საერთოდ არ საჭიროებს მთავრობის თანხმობას ნებისმიერ შემთხვევაში.
ამ კონტექსტში, საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციაში ნათლად არ არის განსაზღვრული პრეზიდენტის საგარეო უფლებამოსილებები.
ზოგადად, ცხადია, რომ საპარლამენტო რესპუბლიკების სტანდარტი არის ის, რომ საგარეო წარმომადგენლობის პროცესში მთავრობასთან მოლაპარაკების და კოორდინირებითი პროცედურები მიმდინარეობს. მაგრამ ეს პირდაპირ კონსტიტუციაში არ უნდა ჩაიწეროს. ამ კონტექსტშიც ამ შემთხვევაში ორი ძირითადი ფაქტორია გასათვალისწინებელი: სალომე ზურაბიშვილი არის პირდაპირი წესით არჩეული პრეზიდენტი – საქართველოს ჯერ არ ჩამოუყალიბებია სრულად საპარლამენტო რესპუბლიკა. და მეორე: პრეზიდენტის ნებისმიერი საგარეო-პოლიტიკური საქმიანობა არ საჭიროებს მთავრობის თანხმობას (საპარლამენტო რესპუბლიკებში მთავრობის თანხმობა და წინასწარი კონსულტაცია სჭირდება მხოლოდ საგარეო-პოლიტიკური კურსის განსაზღვრის საკითხს და იმ აქტივობებს პრეზიდენტისას, რასაც შეიძლება მოჰყვეს სამართლებრივი შედეგები. მაგ. საერთაშორისო ხელშეკრულების დადება). მით უმეტეს, როცა ეს უკანასკნელი ახორციელებს უშუალოდ კონსტიტუციით გაცხადებულ და დეფინირებულ პოლიტიკურ ნებას (იხ. მუხ. 78).
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჰანს კელზენისეული ნორმატივიზმის თეორია სადღეისოდ მოძველებულად მიიჩნევა. სამართლის ანალიტიკური თეორია აქტუალურ დროში მკაცრად პოზიტივისტური აღარ არის. აქცენტირდება უფრო მეტად ე.წ. რეფლექსიური სამართლებრივ-თეორიული კონტექსტი, რომლის მიზანია სამართლებრივ-ფილოსოფიური პერსპექტივიდან სამართლის ცნების და ზოგადად, სამართლებრივი კატეგორიების გადააზრება და შესაბამისი შედეგების პრაქტიკაში გამოყენება. ეს მცდელობა სამართლის თეორიაში იწოდება პრაქტიკული ფილოსოფიის რეაბილიტაციად და გულისხმობს სამართლიანობის ზოგადი პერსპექტივიდან მოქმედი სამართლებრივი ნორმების, პრაქტიკისა თუ დოქტრინების გადამოწმების შესაძლებლობას. ამ კონტექსტში, განსაკუთრებით პოპულარულია სამართლიანობის პროცედურული (ჯონ როულსი) და დისკურსული თეორიები (იურგენ ჰაბერმასი).
შესაბამისად, სამართალი არ არის ყოველთვის მხოლოდ ის, რაც „წერია“ კანონში. ბევრად მეტია – ღირებულებრივი კატეგორიაა, უპირველესად, და განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, ამ თვალსაზრისით, არა რაიმე სახის იურიდიულ ავტომატიზმს (მხოლოდ გრამატიკული განმარტებით ნორმის სემანტიკური მნიშვნელობის აღქმის მცდელობას), არამედ ხარისხიან სამართლებრივ-თეორიულ რეფლექსიას, კონკრეტული ნორმის შინაარსის და მისი ლეგიტიმატორული საფუძვლების გააზრების და დეფინირების კონტექსტში. სამართლებრივი ნორმა არ არის მხოლოდ სიტყვების უბრალო ჯამი, მის მიღმა სამართლის არსებითი პრინციპებია, რომელიც განმარტებას და დაზუსტებას საჭიროებს.
ვინ არღვევს კონსტიტუციას?
2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად განახლდა სახელმწიფო მმართველობის ფორმა საპარლამენტო მოდელის სასარგებლოდ, შეიზღუდა პრეზიდენტის უფლებამოსილებები და გაჩნდა ჩანაწერი კონსტიტუციაში – 52 -ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, სადაც აღნიშნულია, რომ: „მთავრობის თანხმობით [საქართველოს პრეზიდენტი] ახორციელებს წარმომადგენლობით უფლებამოსილებებს საგარეო ურთიერთობებში“. სწორედ ეს სიტყვებია პრობლემატური არჩეული საპარლამენტო მოდელის ფარგლებში, მაშინ როდესაც ეს მოდელი ჯერ არც გვაქვს 2024 წლამდე და გვყავს პირდაპირი არჩევნებით არჩეული პრეზიდენტი. ეს მუხლი საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა აღწეროს და დააზუსტოს პრეზიდენტის პოლიტიკური მანდატის სასარგებლოდ, მოქმედი კონსტიტუციური ნორმატივების ფარეგლებში.
პრეზიდენტი არ შეიძლება იყოს მარადიული „lame duck“ (ეს ამერიკული გამოთქმა რომ გამოვიყენო), რომელსაც თუ მთავრობა მხარს არ დაუჭერს, ვერაფერს მოიმოქმედებს. უნდა გვახსოვდეს, რომ პრეზიდენტი აპარტიულია, მთავრობა პარტიული ხაზით ყალიბდება. ხოლო პოლიტიკური საქმიანობის განხორციელებისას პრეზიდენტი არ შეიძლება იყოს ამ უკანასკნელის პოლიტიკური სატელიტი. პრეზიდენტის კონსტიტუციური მანდატი ამას საპარლამენტო რესპუბლიკის ფარგლებშიც კრძალავს.
ამიტომ, ის, რაც პრეზიდენტმა დაარღვია (52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი), საერთოდ არ უნდა ეწეროს კონსტიტუციაში.
ზოგადად, 2017/18 წლების ცვლილებების ნაკლი არის ის, რომ საპარლამენტო მოდელის ფარგლებში მოქმედი საპრეზიდენტო უფლებამოსილებები პირდაპირი არჩევნებით არჩეულ პრეზიდენტს, მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე – სალომე ზურაბიშვილს განუსაზღვრა. საპარლამენტო რესპუბლიკა სრული სახით 2024 წლიდან ამოქმედდება (პრეზიდენტს 2024 წლიდან არაპირდაპირ აირჩევენ, თუ არ გადააყენეს ან გადადგა – ამას კონსტიტუცია ითვალისწინებს) და ჯერჯერობით, კვლავ ნახევრად-საპრეზიდენტო მოდელი გვაქვს, უფრო სწორედ ამ მოდელის ჰიბრიდული ვერსია საპარლამენტო რესპუბლიკის ატრიბუტებით (სრული გაუგებრობა). ლოგიკური იყო, ეს ხელს შეუწყობდა პოლიტიკურ კრიზისებს ქვეყანაში.
შესაბამისად, პრეზიდენტი არ არღვევს კონსტიტუციას – თავად კონსტიტუცია არღვევს კონსტიტუციასთან შესაბამის არსებით პრინციპებს. დაირღვა მხოლოდ ის კონსტიტუციური ნორმა, რომელიც 2017/18 წლებში დაიწერა.
დაირღვა პოლიტიკური კულტურის სტანდარტი (ხელისუფლებასთან პოლიტიკური კონტრაქტი ანუ თანხმობა არ შემდგარა) და არა კონსტიტუცია (პრეზიდენტი ამბობს, რომ კონსტიტუციას იცავს, პირიქით). თან იმდენად ნათლად და ცალსახად, რომ იმპიჩმენტი ლეგიტიმურად იქნეს მიჩნეული კონსტიტუციის დარღვევის ხარისხობრივი კრიტერიუმების შესაბამისად.
საქართველოს 2017/18 წლის რეფორმით სრულიად განახლებულ კონსტიტუციაში არც ის არის აღნიშნული, რომ კონსტიტუციის მხოლოდ განზრახი დარღვევა შეიძლება გახდეს იმპიჩმენტის საფუძველი. იმპიჩმენტის საფუძველი იმდენად ნათელი და ცალსახა უნდა იყოს, რომ არავის გაუჩნდეს კითხვა მის საფუძვლებთან დაკავშირებით. ხელისუფლებისადმი ნდობის კრიზისი (public trust) სამართლებრივი სახელმწიფოს კრიზისია. ნუ გავაღრმავებთ ამ კრიზისს.
დიდი იმედი მაქვს, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ზემოხსენებულ მსჯელობებს გაითვალისწინებს.
საქართველოს კონსტიტუციის ბოლო, 78-ე მუხლი ავალდებულებს ყველა კონსტიტუციურ ორგანოს, „თავიანთი უფლებამოსილების ფარგლებში მოიცავს ევროპის ყველა ზომას და ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში საქართველოს სრული დაცვის უზრუნველსაყოფად”.
გარდა პრეზიდენტისა, სახალხო დამცველის კონსტიტუციური ორგანო და მისი დუმილი მიმდინარე კონსტიტუციური კრიზისებისას (მაგ. პრეზიდენტის იმპიჩმენტი) სახალხო დამცველის მანდატის დაკნინების და არაკონსტიტუციური პრაქტიკის ჩამოყალიბების საფუძველია.
სინამდვილეში სახალხო დამცველს ახლა საკუთარი პოზიცია მზად უნდა ჰქონდეს პრეზიდენტის წინააღმდეგ წარმოებულ არალეგიტიმურ იმპიჩმენტის პროცედურასთან დაკავშირებით და მინიმუმ amicus curiae-ის (ე.წ. “სასამართლოს მეგობრის” მოსაზრება) მოსაზრების ფორმით უნდა შეჰქონდეს საკონსტიტუციო სასამართლოში (ასევე, უნდა განმარტავდეს – სამართლებრივი დასკვნა უნდა დადოს, თუ ვინ მოიაზრება მაგ. პოლიტპატიმრის ცნებაში და საქართველოს სრულიად უდანაშაულო ექს-პრეზიდენტის – მიხეილ სააკაშვილის გათავისუფლებას ითხოვდეს. აქვე ხაზს ვუსვამ, რომ იურისტი და ჟურნალისტი ნიკა გვარამია პოლიტპატიმარი იყო. და საქართველოს ექს-პრეზიდენტი მიხეილ სააკაშვილიც პოლიტპატიმარია).
სახალხო დამცველი საერთოდ ყველაფერს უნდა აკეთებდეს, რომ გადაარჩინოს პროამერიკული და ზოგადად, დასავლური განწყობები ქვეყანაში.
სამწუხაროდ, მწარედ ცდება ოპოზიციის ნაწილი, რომელსაც ევროკავშირის რეკომენდაციების ის პუნქტი (მე-12 პრიორიტეტი) შესრულებული რომ ჰგონია, თავის მხრივ რომელიც დამოუკიდებელი სახალხო დამცველის არჩევას მოიაზრებს.
დასკვნის ნაცვლად
საქართველოს გაცხადებული პოლიტიკური ნება არის ევროპული და ჩრდილო-ატლანტიკური ინტეგრაცია და ამას ხაზს უსვამს საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციის უკანასკნელი, 78-ე მუხლი.
პრეზიდენტი არ არის ვალდებული ყველაფერში ეთანხმებოდეს მთავრობას; საპარლამენტო რესპუბლიკებშიც კი ეს ეწინააღმდეგება პრეზიდენტის პოლიტიკურ და კონსტიტუციურ მანდატს. პრეზიდენტი არ შეიძლება იყოს ხელისუფლების პოლიტიკური სატელიტი, მით უმეტეს, თუ ის არის პირდაპირ არჩეული და პოლიტიკური პარტიებისგან სრულიად დამოუკიდებელი (აპარტიული პოლიტიკური სუბიექტი).
პრეზიდენტმა დაარღვია მხოლოდ ის ნორმა, რაც კონსტიტუციაში არასწორად აღმოჩნდა 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად.
ამ კონტექსტში, საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ იმპიჩმენტის წარმოებას არ აქვს კონსტიტუციური საფუძველი.
საქართველოს საგარეო-პოლიტიკური პოზიციონირების და მისი პოლიტიკური იმიჯისათვის რეგიონში (და არა მხოლოდ) უმნიშვნელოვანესი და არსებითია, რომ საქართველოს პრეზიდენტის იმპიჩმენტის პროცესი არ წარიმართოს იმ მოტივით, რომ ის, უბრალოდ, საქართველოს ევროპულ კავშირსა და ჩრდილო-ატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში ინტეგრაციის სასარგებლოდ საუბრობდა ევროპის დედაქალაქებში.
სწორედ ეს არის არაკონსტიტუციური და არა საქართველოს პრეზიდენტის – სალომე ზურაბიშვილის სრულიად ლეგიტიმური და მისსავე კონსტიტუციურ მანდატთან შესაბამისი საგარეო-პოლიტიკური აქტივობები.
თინათინ ერქვანია
GIPA-ის სამართლისა და პოლიტის სკოლის სრული პროფესორი.
საერთაშორისო სამართლისა და შედარებითი საჯარო სამართლის ჰაიდელბერგის მაქს-პლანკის ინსტიტუტის (MPIL Heidelberg) მიწვეული მკვლევარი.
პარიზის პოლიტიკურ მეცნიერებათა ინსტიტუტის (SciencesPo) სამართლის სკოლის (École de droit) მიწვეული მკვლევარი.
[1] ეს არის ჟან-ჟაკ რუსოს ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ციტატა, რომელიც საერთო პოლიტიკურ ნებას (volonté générale) განმარტავს ყველაზე ავთენტურად: “La souveraineté ne peut être représentée, par la même raison qu’elle ne peut être aliénée ; elle consiste essentiellement dans la volonté générale, et la volonté ne se représente point : elle est la même, ou elle est autre ; il n’y a point de milieu. Les députés du peuple ne sont donc ni ne peuvent être ses représentants, ils ne sont que ses commissaires ; ils ne peuvent rien conclure définitivement. Toute loi que le peuple en personne n’a pas ratifiée est nulle; ce n’est point une loi.” Jean-Jacques Rousseau, Du Contrat Social III,15, 1762. რუსო დემოკრატიის პრინციპის თეორიული გააზრებისას ერთმანეთისაგან მიჯნავს ინდივიდუალურ ინტერესთა (volonté particulière), უბრალოდ, ჯამს (volonté de tous) და უმრავლესობის ნებას (volonté de la majorité). ხაზს უსვამს საერთო პოლიტიკური ნების (volonté générale) მნიშვნელობას, რომელიც ლეგიტიმატორული საფუძველია სახელმწიფო მმართველობისა. საერთო პოლიტიკური ნება (volonté générale) გულისხმობს იმ საერთო იდეალზე (ღირებულებებზე) კონცენტრირებას, რომელსაც სახელმწიფო მმართველობა და თავად სახელმწიფო ემსახურება. თუ მმართველობა ამ იდეალებს ღალატობს, რევოლუციის უფლებაც გამართლებულად მიიჩნევა. რაც შეხება წარმომადგენლობით დემოკრატიას, კონსტიტუციის დამფუძნებელი ხელისუფლება იმ დროებითი წარმომადგენლობითი მანდატის მქონე დეპუტაციისაგან განსხვავდება, რომელიც საპარლამენტო არჩევნების შედეგად პერიოდულად აირჩევა. კონსტიტუცია მუდმივმოქმედი ინსტრუმენტია. ამიტომ, რუსო ხაზს უსვამს, რომ სუვერენიტეტის პრინციპი ირღვევა, თუკი კონსტიტუციის დამფუძნებელი ხელისუფლება იმ დროებით მანდატთან გაიგივდება, რომელიც აირჩია კონკრეტული ვადით. ამიტომ, ყოველი ახალი კონსტიტუცია რეფერენდუმით უნდა მტკიცდებოდეს (წარმომადგენლობითი დემოკრატია გულისხმობს ინტერესთა რეპრეზენტირებას დამკვიდრებული პოლიტიკური წესრიგის ფარგლებში და არა ხალხის პოლიტიკური ნების ჩანაცვლებას, ამავე პოლიტიკური წესრიგის ფუნდამენტური ცვლილებების კონტექსტში). ეს საიმისოდ, რომ ის საერთო პოლიტიკური ნების (volonté générale) განხორციელებად იქნეს აღქმული და არა კლიენტელიზმად. შესაბამისად, 2017-18 წლების კონსტიტუციური რეფორმა შერეული დემოკრატიის (mixed democracy) და ავტოკრატიის კლასიკური ნიმუშია – საყოველთაო რეფერენდუმით არ დამტკიცებულა, მასზე საერთო პოლიტიკური კონსესუსი არ შემდგარა და ამ კონტექსტში, ლეგიტიმაცია არ გააჩნია. ზოგადად, 1995 წლის კონსტიტუციის ის ვერსია, რომელიც გამოიყენებოდა 2017/18 წლის რეფორმისას, საყოველთაო რეფერენდუმის ჩატარებას არ ითვალისწინებდა საკონსტიტუციო ცვლილებებისათვის (საქართველოს მოქმედი 1995 წლის კონსტიტუცია ამ სტანდარტს დღემდე არ ითვალისწინებს), რაც კიდევ ერთი ხარვეზია შევარდნაძისეული 1995 წლის კონსტიტუციის.
